"विलोम शब्द": अवतरणों में अंतर

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
यहाँ जाएँ:नेविगेशन, खोजें
No edit summary
No edit summary
 
(5 सदस्यों द्वारा किए गए बीच के 12 अवतरण नहीं दर्शाए गए)
पंक्ति 1: पंक्ति 1:
;विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)
'''विलोम शब्द''' अर्थात '''विपरीतार्थक शब्द''' किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को कहते हैं। दूसरे शब्दो में कहा जाए तो एक-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला'''।
किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं। या एक - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला''' ।


====वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द====
===उदाहरण===
{| align=center width=100% cellspacing=0 cellpadding=3>
<center>
{| width="50%" class="bharattable-pink"
|+विलोम शब्द
|-
|-
| colspan="3"| {{वर्णमाला सूची}}
! क्र.सं. !! शब्द !! विलोम
|-
|-
| valign="top"|
|1.  || '''अमृत''' || विष
===अ===
|-
 
|2. || '''आदि''' || अंत
'''अमृत'''- विष
|-
'''अथ'''- इति
|3. || '''इच्छा''' || अनिच्छा
'''अन्धकार'''- प्रकाश
|-
'''अल्पायु'''- दीर्घायु
|4. || '''उत्कर्ष''' || अपकर्ष
'''अनुराग'''- विराग
|-
'''अनुज'''- अग्रज
|5. || '''एकता''' || अनेकता
'''अधिक'''- न्यून
|-
'''अर्थ'''- अनर्थ
|6. || '''औपचारिक''' || अनौपचारिक  
'''अपेक्षा'''- नगद
|-
'''अतिवृष्टि'''- अनावृष्टि
|7. || '''क्रय''' || विक्रय
'''अनुपस्थिति'''- उपस्थिति
|-
'''अज्ञान'''- ज्ञान
|8. || '''क्रूर''' || दयालु
'''अनुकूल'''- प्रतिकूल
|-
'''अभिज्ञ'''- अनभिज्ञ
|9. || '''खेद''' || प्रसन्नता
'''[[अल्प]]'''- अधिक
|-
'''अनिवार्य'''- वैकल्पिक
|10. || '''गर्म''' || ठंडा
'''अगम'''- सुगम
|-
'''अभिमान'''- नम्रता
|11. || '''घृणा''' || प्रेम
'''अनुग्रह'''- विग्रह
|-
'''अपमान'''- सम्मान
|12. || '''चर''' || अचर
'''अरुचि'''- रुचि
|-
'''अर्वाचीन'''- प्राचीन
|13. || '''छोटा''' || बड़ा
'''अवनति'''- उन्नति
|-
'''अवनी'''- अंबर
|14. || '''जन्म''' || मृत्यु
'''अच्छा'''- बुरा
|-
'''अच्छाई'''- बुराई
|15. || '''न्याय''' || अन्याय  
'''अमीर'''- ग़रीब
|-
'''अंधेरा'''- उजाला
|16. || '''प्यार''' || घृणा  
'''अर्जित'''- अनर्जित 
|-
'''अंत'''- प्रारंभ
|17. || '''मूक''' || वाचाल
'''अंतिम'''- प्रारंभिक
|-
'''अनजान'''- जाना-पहचाना
|18. || '''सहयोग''' || असहयोग
 
|-
===आ===
|19. || '''हार''' || जीत
 
|-
'''आदि'''- अंत
|20. || '''हानि''' || लाभ
'''आगामी'''- गत
|}
'''आग्रह'''- दुराग्रह
</center>
'''आकर्षण'''- विकर्षण
'''आदान'''- प्रदान
'''आलस्य'''- स्फूर्ति
'''आदर्श'''- यथार्थ
'''आय'''- व्यय
'''आहार'''- निराहार
'''आविर्भाव'''- तिरोभाव
'''आमिष'''- निरामिष
'''आर्द्र'''- शुष्क
'''आज़ादी'''- गुलामी
'''[[आकाश तत्व|आकाश]]'''- पाताल
'''आशा'''- निराशा
'''आश्रित'''- निराश्रित
'''आरंभ'''- अंत
'''आदर'''- अनादर
'''आलोक'''- अंधकार
'''आयात'''- निर्यात
'''आर्य'''- अनार्य
'''आदि'''- अनादि
'''आस्तिक'''- नास्तिक
'''आस्था'''- अनास्था
'''आवश्यक'''- अनावश्यक
'''आनंद'''- शोक
'''आधुनिक'''- प्राचीन
'''आना'''- जाना
'''आलस्य'''- फुर्ती
'''आध्यात्मिक'''- भौतिक
 
===इ===
 
'''इच्छा'''- अनिच्छा
'''इष्ट'''- अनिष्ट
'''इच्छित'''- अनिच्छित
'''इहलोक'''- परलोक
 
===ई===
 
 
===उ===
 
'''उत्कर्ष'''- अपकर्ष
'''उत्थान'''- पतन
'''उद्यमी'''- आलसी
'''उर्वर'''- ऊसर
'''उधार'''- नगद
'''उपस्थित'''- अनुपस्थित
'''उत्कृष्ट'''- निकृष्ट
'''उत्तम'''- अधम
'''उपजाऊं'''- बंजर
'''उदय'''- अस्त
'''उपकार'''- अपकार
'''उदार'''- अनुदार
'''उत्तीर्ण'''- अनुत्तीर्ण
'''उत्तर'''- दक्षिण
'''ऊंचा'''- नीचा
'''उन्नति'''- अवनति 
'''उचित'''- अनुचित
'''उत्तरार्द्ध'''- पूर्वार्द्ध 
 
===ए===
 
'''एकता'''- अनेकता
'''एक'''- अनेक
 
===ऐ===
 
'''ऐसा'''- वैसा
 
===ओ===
 
 
===औ===
 
'''औपचारिक'''- अनौपचारिक  
 
===ॠ===
 
 
===क===
 
'''कृतज्ञ'''- कृतघ्न
'''क्रय'''- विक्रय
'''कमाना'''- खर्च करना
'''क्रूर'''- दयालु
'''कच्चा'''- पक्का
'''कटु'''- मधुर
'''क्रिया'''- प्रतिक्रिया
'''कड़वा'''- मीठा
'''क्रुद्ध'''- शान्त
'''कर्म'''- निष्कर्म
'''कठिनाई'''- सरलता
'''कच्चा माल'''- तैयार माल
'''कभी-कभी'''- अक्सर
'''कठिन'''- सरल
'''केंद्रित'''- विकेंद्रित
'''क़रीबी'''- दूर के
'''कम'''- अघिक
 
===ख===
 
'''खेद'''- प्रसन्नता
'''खिलना'''- मुरझाना
'''खुशी'''- दुख, गम
'''ख़रीददार'''- विक्रेता
'''ख़रीद'''- बिक्री
'''ख़रीदना'''- बेचना
 
| valign="top"|
===ग===
 
'''गर्म'''- ठंडा
'''गन्दा'''- साफ़
'''गहरा'''- उथला
'''गुरु'''- लघु
'''ग़रीब'''- अमीर
'''गुण'''- दोष, अवगुण
'''ग़लत'''- सही
 
===घ===
 
'''घृणा'''- प्रेम
'''घात'''- प्रतिघात
'''घर'''- बाहर
'''घाटा'''- फ़ायदा
 
===च===
 
'''चर'''- अचर
'''चौड़ी'''- संकरी, तंग
 
===छ===
 
'''छोटा'''- बड़ा
'''छूत'''- अछूत
 
===ज===
 
'''जन्म'''- मृत्यु
'''जल्दी'''- देरी
'''जीवन'''- मरण
'''जल'''- थल
'''जड़'''- चेतन
'''जंगम'''- स्थावर
'''जटिल'''- सरस
'''जिम्मेदार'''- गैर
 
===झ===
 
'''झूठ'''- सच
 
===ट===
 
 
===ठ===
 
'''ठोस'''- तरल
 
===ड===
 
'''डरपोक'''- निड़र 
 
===ढ===
 
 
===ण===
 
 
===त===
 
'''तुच्छ'''- महान
'''तकलीफ'''- आराम
'''तपन'''- ठंडक
 
===थ===
 
 
===द===
 
'''दुर्लभ'''- सुलभ
'''दाता'''- याचक
'''दिन'''- रात
'''देव'''- दानव
'''दुराचारी'''- सदाचारी
'''दयालु'''- निर्दयी
'''देशी'''- परदेशी
 
===ध===
 
'''धीरे'''- तेज़
'''धनी'''- ग़रीब, निर्धन
'''धर्म'''- अधर्म
'''धूप'''- छाँव
'''धीर'''- अधीर
 
===न===
 
'''न्याय'''- अन्याय  
'''निजी'''- सार्वजनिक
'''नकद'''- उधार
'''नियमित'''- अनियमित
'''निश्चित'''- अनिश्चित
'''निरक्षर'''- साक्षर
'''नूतन'''- पुरातन
'''निंदा'''- स्तुति
'''निर्दोष'''- र्दोष
'''नीचा'''- ऊंचा
'''नकली'''- असली
'''निर्माण'''- विनाश
'''निकट'''- दूर
 
===प===
 
'''प्यार'''- घृणा  
'''[[प्रत्यक्ष]]'''- परोक्ष
'''पतला'''- मोटा
'''पाप'''- पुण्य
'''पतिव्रता'''- कुलटा
'''प्रलय'''- सृष्टि
'''पवित्र'''- अपवित्र
'''प्रश्न'''- उत्तर
'''पूर्ण'''- अपूर्ण
'''प्रेम'''- घृणा
'''परतंत्र'''- स्वतंत्र
'''प्राचीन'''- नवीन / नया 
'''पक्ष'''- निष्पक्ष
'''प्राकृतिक'''- अप्राकृतिक
'''पहाड़'''- मैदान
'''प्रसन्न'''- अप्रसन्न
'''प्रभावित'''- अप्रभावित
'''पोषण'''- कुपोषण
'''परिचित'''- अपरिचित
'''प्रवेश'''- निकास
'''पदोन्नति'''- पदावनति
'''प्रतिकूल'''- अनुकूल
'''प्रारंभ'''- अंत
'''पसंद'''- नापसंद
 
===फ===
 


===ब===
{{विलोम शब्द}}
 
'''बंधन'''- मुक्ति
'''बुद्धिमता'''- मूर्खता
'''बासी'''- ताजा
'''बाढ़'''- सूखा
'''बुराई'''- भलाई
 
===भ===
 
'''भूलना'''- याद करना
'''भाव'''- अभाव
 
===म===
 
'''मूक'''- वाचाल
'''मितव्यय'''- अपव्यय
'''मोक्ष'''- बंधन
'''मौखिक'''- लिखित
'''मानवता'''- दानवता
'''महात्मा'''- दुरात्मा
'''मान'''- अपमान
'''मधुर'''- कटु
'''मित्र'''- शत्रु
'''मिथ्या'''- सत्य
'''मंगल'''- अमंगल
'''महंगा'''- सस्ता
'''मेहनती'''- आलसी / कामचोर
'''मृत्यु'''- जन्म
'''मंजूर'''- नामंजूर
'''मुमकिन'''- नामुमकिन
 
| valign="top"|
===य===
 
'''यश'''- अपयश
'''युद्ध'''- शांति
'''योग्य'''- अयोग्य
 
===र===
 
'''रात'''- दिन
'''रुग्ण'''- स्वस्थ
'''रक्षक'''- भक्षक
'''राग'''- द्वेष
'''रात्रि'''- दिवस
'''राजा'''- रंक
'''रुचि'''- अरुचि
'''रईस'''- ग़रीब
'''रुचि'''- अरुचि
'''रोजगार'''- बेरोजगार
 
===ल===
 
'''लाभ'''- हानि
'''लोकतंत्र'''- राजतंत्र
'''लिखित'''- मौखिक
 
===व===
 
'''व्यवस्था'''- अव्यवस्था
'''व्यावहारिक'''- अव्यावहारिक
'''विधि'''- निषेध
'''विधवा'''- सधवा
'''वरदान'''- अभिशाप
'''विनम्रता'''- घमंड
'''विजय'''- पराजय
'''वसंत'''- पतझर
'''विरोध'''- समर्थन
'''विशुद्ध'''- दूषित
'''विषम'''- सम
'''विद्वान'''- मूर्ख
'''विश्वास'''- अविश्वास
'''विकसित'''- अविकसित
'''विशिष्ट'''- सामान्य / साधारण
'''विश्वनीय'''- अविश्वनीय
'''विस्तृत'''- संक्षिप्त
'''विकास'''- ह्रास
 
===श===
 
'''श्वेत'''- श्याम
'''शयन'''- जागरण
'''शीत'''- उष्ण
'''शुभ'''- अशुभ
'''शुष्क'''- आर्द्र
'''शोर'''- शांन्ति
'''शुक्ल'''- कृष्ण
'''शूर'''- कायर
 
===श्र===
 
'''श्रम'''- विश्राम
'''श्रोता'''- वक्ता
 
===ष===
 
 
===स===
 
'''स्वतंत्र'''- परतंत्र 
'''स्वस्थ'''- अस्वस्थ
'''स्वीकृत'''- अस्वीकृत
'''स्वदेश'''- विदेश
'''स्वर्ग'''- नरक
'''स्तुति'''- निंदा
'''स्वाधीन'''- पराधीन
'''स्वत्रंता'''- दासता
'''स्वीकार'''- अस्वीकार
'''स्थाई'''- अस्थायी
'''सजीव'''- निर्जीव
'''सुगंध'''- दुर्गन्ध
'''संक्षेप'''- विस्तार
'''सरस'''- नीरस
'''सौभाग्य'''- दुर्भाग्य
'''सगुण'''- निर्गुण
'''सक्रिय'''- निष्क्रय
'''सफल'''- असफल
'''सज्जन'''- दुर्जन
'''संतोष'''- असंतोष
'''सुखान्त'''- दुखांत
'''सच'''- झूठ
'''सुन्दर'''- बदसूरत, कुरूप
'''साक्षर'''- निरक्षर
'''साधु'''- असाधु
'''सुपुत्र'''- कुपुत्र
'''सुर'''- असुर
'''सुमति'''- कुमति
'''साकार'''- निराकार
'''सुजन'''- दुर्जन
'''सम्मान'''- अपमान, अनादर
''सूर्योदय'''- सूर्यास्त
'''सामान्य'''- विशेष
'''सरकारी'''- गैरसरकारी
'''सुविधा'''- असुविधा
'''सस्ता'''- महंगा
'''सक्षम'''- अक्षम
'''सुबह'''- शाम
'''सुरक्षित'''- असुरक्षित
'''संभव'''- असंभव
'''संतुलन'''- असंतुलन
'''सावधानी'''- असावधानी
'''सघन'''- विरल
'''सहायक'''- बाधक
'''सहमत'''- असहमत
'''सुख'''- दुख
'''सहयोग'''- असहयोग
'''सहमति'''- असहमति
'''समापन'''- उद्घाटन
'''सर्दी'''- गर्मी
'''समाजवाद'''- पूँजीवाद
'''संतुलित'''- असंतुलित
 
===ह===
 
'''हर्ष'''- शोक
'''हित'''- अहित
'''हिंसा'''- अहिंसा
'''हार'''- जीत
'''हानि'''- लाभ
 
===क्ष===
 
'''क्षणिक'''- शाश्वत
 
===त्र===
 
 
===ज्ञ===
 
'''ज्ञान'''- अज्ञान
 
|}


{{लेख प्रगति
{{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक2|माध्यमिक=|पूर्णता=|शोध=}}
|आधार=
|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक2
|माध्यमिक=
|पूर्णता=
|शोध=
}}
{{संदर्भ ग्रंथ}}
==टीका टिप्पणी और संदर्भ==
==टीका टिप्पणी और संदर्भ==
<references/>
<references/>
==संबंधित लेख==
==संबंधित लेख==
{{व्याकरण}}{{हिन्दी भाषा}}
{{व्याकरण}}{{हिन्दी भाषा}}
[[Category:व्याकरण]]
[[Category:व्याकरण]][[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]][[Category:साहित्य कोश]]
[[Category:हिन्दी भाषा]]
[[Category:साहित्य कोश]]
__INDEX__
__INDEX__
__NOTOC__
__NOTOC__
__NOEDITSECTION__
__NOEDITSECTION__

11:55, 17 अप्रैल 2018 के समय का अवतरण

विलोम शब्द अर्थात विपरीतार्थक शब्द किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को कहते हैं। दूसरे शब्दो में कहा जाए तो एक-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला

उदाहरण

विलोम शब्द
क्र.सं. शब्द विलोम
1. अमृत विष
2. आदि अंत
3. इच्छा अनिच्छा
4. उत्कर्ष अपकर्ष
5. एकता अनेकता
6. औपचारिक अनौपचारिक
7. क्रय विक्रय
8. क्रूर दयालु
9. खेद प्रसन्नता
10. गर्म ठंडा
11. घृणा प्रेम
12. चर अचर
13. छोटा बड़ा
14. जन्म मृत्यु
15. न्याय अन्याय
16. प्यार घृणा
17. मूक वाचाल
18. सहयोग असहयोग
19. हार जीत
20. हानि लाभ


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ

संबंधित लेख