"विलोम शब्द" के अवतरणों में अंतर

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
यहाँ जाएँ:भ्रमण, खोजें
छो (श्रेणी:नया पन्ना; Adding category Category:हिन्दी भाषा (को हटा दिया गया हैं।))
पंक्ति 1: पंक्ति 1:
[[चित्र:antonym1.jpg|thumb|150px|right|विलोम शब्द<br />Antonym Word]]
+
;विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)
;विलोम शब्द ( विपरीतार्थक शब्द ) ( Antonym Word )
+
किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते है। या एक़ - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला''' ।
किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्दों को विलोम शब्द कहते है। या एक़ - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है । अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाल़ा''' ।
 
  
विलोम शब्दों के '''उदाहरण''' नीचे दिए जा रहे है --
+
====वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द====
 
+
{| align=center width=100% cellspacing=0 cellpadding=3>
रात  --  दिन
 
 
 
अमृत  --  विष
 
 
 
अथ  --  इति
 
 
 
अन्धकार  --  प्रकाश
 
 
 
अल्पायु  --  दीर्घायु
 
 
 
<div style="float:right; width:50%; border:thin solid #aaaaaa; margin:10px">
 
{| width="98%" class="bharattable" style="float:right";
 
|+विलोम शब्द ( विपरीतार्थक शब्द ) ( Antonym Word )
 
|-
 
! width="100%"| शब्द  ---  विलोम शब्द
 
|}
 
<div style="height: 350px; overflow: auto;overflow-x:hidden;">
 
{| class="bharattable" border="1" width="98%"
 
|-
 
| '''अ'''
 
* अमृत  ---  विष
 
* अथ  ---  इति
 
* अन्धकार  ---  प्रकाश
 
* अल्पायु  ---  दीर्घायु
 
* अनुराग  ---  विराग
 
* अनुज  ---  अग्रज
 
* अधिक  ---  न्यून
 
* अर्थ  ---  अनर्थ
 
* अपेक्षा  ---  नगद
 
* अतिवृष्टि  ---  अनावृष्टि
 
* अनुपस्थिति  ---  उपस्थिति
 
* अज्ञान  ---  ज्ञान
 
* अनुकूल  ---  प्रतिकूल
 
* अभिज्ञ  ---  अनभिज्ञ
 
* अल्प  ---  अधिक
 
* अनिवार्य  ---  वैकल्पिक
 
* अगम  ---  सुगम
 
* अभिमान  ---   नम्रता
 
* अनुग्रह  ---  विग्रह
 
* अपमान  ---  सम्मान
 
* अरुचि  ---  रुचि
 
* अर्वाचीन  ---  प्राचीन
 
* अवनति  ---  उन्नति
 
* अवनी  ---  अंबर
 
* अच्छा  ---  बुरा
 
* अच्छाई  ---  बुराई
 
* अमीर  ---  गरीब
 
* अंधेरा  ---  उजाला
 
* अर्जित  ---  अनर्जित 
 
* अंत  ---  प्रारंभ
 
* अंतिम  ---  प्रारंभिक
 
* अनजान  ---  जाना-पहचाना
 
 
 
|-
 
| '''आ'''
 
* आदि  ---  अंत
 
* आगामी  ---  गत
 
* आग्रह  ---  दुराग्रह
 
* आकर्षण  ---  विकर्षण
 
* आदान  ---  प्रदान
 
* आलस्य  ---  स्फूर्ति
 
* आदर्श  ---  यथार्थ
 
* आय  ---  व्यय
 
* आहार  ---  निराहार
 
* आविर्भाव  ---   तिरोभाव
 
* आमिष  ---  निरामिष
 
* आर्द्र  ---  शुष्क
 
* आजादी  ---  गुलामी
 
* आकाश  ---  पाताल
 
* आशा  ---  निराशा
 
* आश्रित  ---  निराश्रित
 
* आरंभ  ---  अंत
 
* आदर  ---  अनादर
 
* आलोक  ---  अंधकार
 
* आयात  ---  निर्यात
 
* आर्य  ---  अनार्य
 
* आदि  ---  अनादि
 
* आस्तिक  --- नास्तिक
 
* आस्था  ---  अनास्था
 
* आवश्यक  ---  अनावश्यक
 
* आनंद  ---  शोक
 
* आधुनिक  ---  प्राचीन
 
* आना  ---  जाना
 
* आकर्षण  ---  विकर्षण
 
* आलस्य  ---  फुर्ती
 
* आध्यात्मिक  ---  भौतिक
 
|-
 
| '''इ'''
 
* इच्छा  ---  अनिच्छा
 
* इष्ट  ---  अनिष्ट
 
* इच्छित  ---  अनिच्छित
 
* इहलोक  ---  परलोक
 
|-
 
| '''ई'''
 
|-
 
| '''उ'''
 
* उत्कर्ष  ---  अपकर्ष
 
* उत्थान  ---  पतन
 
* उद्यमी  ---  आलसी
 
* उर्वर  ---  ऊसर
 
* उधार  ---  नगद
 
* उपस्थित  ---  अनुपस्थित
 
* उत्कृष्ट  ---  निकृष्ट
 
* उत्तम  ---  अधम
 
* उपजाऊं  ---  बंजर
 
* उदय  ---  अस्त
 
* उपकार  ---  अपकार
 
* उदार  ---  अनुदार
 
* उत्तीर्ण  ---  अनुत्तीर्ण
 
* उत्तर  ---  दक्षिण
 
* ऊंचा  ---  नीचा
 
* उन्नति  ---  अवनति 
 
* उदय  ---  अस्त
 
* उचित  ---  अनुचित
 
* उत्तरार्द्ध  ---  पूर्वार्द्ध 
 
|-
 
| '''ऊ'''
 
|-
 
| '''ऋ'''
 
|-
 
| '''ए'''
 
* एकता  ---  अनेकता
 
* एक  ---  अनेक
 
|-
 
| '''ऐ'''
 
* ऐसा  ---  वैसा
 
|-
 
| '''ओ'''
 
|-
 
| '''औ'''
 
* औपचारिक  ---  अनौपचारिक
 
|-
 
| '''अं'''
 
|-
 
| '''अः'''
 
|-
 
| '''क'''
 
* कृतज्ञ  ---  कृतघ्न
 
* क्रय  ---  विक्रय
 
* कमाना  ---  खर्च करना
 
* क्रूर  ---  दयालु
 
* कच्चा  ---  पक्का
 
* कटु  ---  मधुर
 
* क्रिया  ---  प्रतिक्रिया
 
* कड़वा  ---  मीठा
 
* क्रुद्ध  ---  शान्त
 
* कर्म  ---  निष्कर्म
 
* कठिनाई  ---  सरलता
 
* कच्चा माल  ---  तैयार माल
 
* कभी-कभी  ---  अक्सर
 
* कठिन  ---  सरल
 
* केंद्रित  ---  विकेंद्रित
 
* करीबी  ---  दूर के
 
* कम  ---  अघिक
 
|-
 
| '''ख'''
 
* खेद  ---  प्रसन्नता
 
* खिलना  ---  मुरझाना
 
* खुशी  ---  दुख, गम
 
* खरीददार  ---  विक्रेता
 
* खरीद  ---  बिक्री
 
* खरीदना  ---  बेचना
 
|-
 
| '''ग'''
 
* गुप्त  ---  प्रकट
 
* गर्म  ---  ठंडा
 
* गन्दा  ---  साफ़
 
* गहरा  ---  उथला
 
* गुरु  ---  लघु
 
* गरीब  ---  अमीर
 
* गुण  ---  दोष, अवगुण
 
* गलत  ---  सही
 
|-
 
| '''घ'''
 
* घृणा  ---  प्रेम
 
* घात  ---  प्रतिघात
 
* घर  ---  बाहर
 
* घाटा  ---  फायदा
 
|-
 
| '''ङ'''
 
|-
 
| '''च'''
 
* चर  ---  अचर
 
* चौड़ी  ---  संकरी, तंग
 
 
|-
 
|-
| '''छ'''
+
| colspan="3"| {{वर्णमाला सूची}}
* छोटा  ---  बड़ा
 
* छूत  ---  अछूत
 
 
|-
 
|-
| ''''''
+
| valign="top"|
* जन्म  ---  मृत्यु
+
===अ===
* जल्दी  ---  देरी
+
<sort order="asc" class="ul">
* जीवन  --- मरण
+
'''अमृत'''- विष
* जल  ---  थल
+
'''अथ'''- इति
* जड़  ---  चेतन
+
'''अन्धकार'''- प्रकाश
* जंगम  --- स्थावर
+
'''अल्पायु'''- दीर्घायु
* जटिल  ---  सरस
+
'''अनुराग'''- विराग
* जिम्मेदार  ---  गैर
+
'''अनुज'''- अग्रज
|-
+
'''अधिक'''- न्यून
| ''''''
+
'''अर्थ'''- अनर्थ
* झूठ  ---  सच
+
'''अपेक्षा'''- नगद
|-
+
'''अतिवृष्टि'''- अनावृष्टि
| ''''''
+
'''अनुपस्थिति'''- उपस्थिति
|-
+
'''अज्ञान'''- ज्ञान
| ''''''
+
'''अनुकूल'''- प्रतिकूल
|-
+
'''अभिज्ञ'''- अनभिज्ञ
| ''''''
+
'''अल्प'''- अधिक
* ठोस  ---  तरल
+
'''अनिवार्य'''- वैकल्पिक
|-
+
'''अगम'''- सुगम
| ''''''
+
'''अभिमान'''- नम्रता
* डरपोक  ---  निड़र 
+
'''अनुग्रह'''- विग्रह
|-
+
'''अपमान'''- सम्मान
| ''''''
+
'''अरुचि'''- रुचि
|-
+
'''अर्वाचीन'''- प्राचीन
| ''''''
+
'''अवनति'''- उन्नति
|-
+
'''अवनी'''- अंबर
| ''''''
+
'''अच्छा'''- बुरा
* तुच्छ  ---  महान
+
'''अच्छाई'''- बुराई
* तकलीफ  ---  आराम
+
'''अमीर'''- गरीब
* तपन  ---  ठंडक
+
'''अंधेरा'''- उजाला
|-
+
'''अर्जित'''- अनर्जित 
| '''थ'''
+
'''अंत'''- प्रारंभ
|-
+
'''अंतिम'''- प्रारंभिक
| ''''''
+
'''अनजान'''- जाना-पहचाना
* दुर्लभ  ---  सुलभ
+
</sort>
* दाता  ---  याचक
+
===आ===
* दिन  --- रात
+
<sort order="asc" class="ul">
* देव  --- दानव
+
'''आदि'''- अंत
* दुराचारी  ---  सदाचारी
+
'''आगामी'''- गत
* दयालु  ---  निर्दयी
+
'''आग्रह'''- दुराग्रह
* देशी  ---  परदेशी
+
'''आकर्षण'''- विकर्षण
|-
+
'''आदान'''- प्रदान
| ''''''
+
'''आलस्य'''- स्फूर्ति
* धीरे  ---  तेज
+
'''आदर्श'''- यथार्थ
* धनी  --- गरीब, निर्धन
+
'''आय'''- व्यय
* धर्म  --- अधर्म
+
'''आहार'''- निराहार
* धूप  ---  छाँव
+
'''आविर्भाव   ---   तिरोभाव
* धीर  --- अधीर
+
'''आमिष'''- निरामिष
|-
+
'''आर्द्र'''- शुष्क
| ''''''
+
'''आजादी'''- गुलामी
* न्याय  ---   अन्याय
+
'''आकाश'''- पाताल
* निजी  ---   सार्वजनिक
+
'''आशा'''- निराशा
* नकद  ---  उधार
+
'''आश्रित'''- निराश्रित
* नियमित  ---   अनियमित
+
'''आरंभ'''- अंत
* निश्चित   ---  अनिश्चित
+
'''आदर'''- अनादर
* निरक्षर  ---   साक्षर
+
'''आलोक'''- अंधकार
* नूतन  ---  पुरातन
+
'''आयात'''- निर्यात
* निंदा  ---  स्तुति
+
'''आर्य'''- अनार्य
* निर्दोष  --- र्दोष
+
'''आदि'''- अनादि
* नीचा  ---  ऊंचा
+
'''आस्तिक'''- नास्तिक
* नकली  ---  असली
+
'''आस्था'''- अनास्था
* निर्माण  ---  विनाश
+
'''आवश्यक'''- अनावश्यक
* निकट  ---  दूर
+
'''आनंद'''- शोक
|-
+
'''आधुनिक'''- प्राचीन
| ''''''
+
'''आना'''- जाना
* प्यार  ---  घृणा
+
'''आकर्षण'''- विकर्षण
* प्रत्यक्ष  ---  परोक्ष
+
'''आलस्य'''- फुर्ती
* पतला  --- मोटा
+
'''आध्यात्मिक'''- भौतिक
* पाप  --- पुण्य
+
</sort>
* पतिव्रता  --- कुलटा
+
===इ===
* प्रलय  ---  सृष्टि
+
<sort order="asc" class="ul">
* पवित्र  --- अपवित्र
+
'''इच्छा'''- अनिच्छा
* प्रश्न  ---  उत्तर
+
'''इष्ट'''- अनिष्ट
* पूर्ण  ---  अपूर्ण
+
'''इच्छित'''- अनिच्छित
* प्रेम  --- घृणा
+
'''इहलोक'''- परलोक
* परतंत्र  --- स्वतंत्र
+
</sort>
* प्राचीन  ---  नवीन / नया 
+
===ई===
* पक्ष  ---   निष्पक्ष
+
<sort order="asc" class="ul">
* प्राकृतिक  ---   अप्राकृतिक
+
</sort>
* पहाड़  ---  मैदान
+
===उ===
* प्रसन्न  ---  अप्रसन्न
+
<sort order="asc" class="ul">
* प्रभावित  ---   अप्रभावित
+
'''उत्कर्ष'''- अपकर्ष
* पोषण  ---  कुपोषण
+
'''उत्थान'''- पतन
* परिचित  ---  अपरिचित
+
'''उद्यमी'''- आलसी
* प्रवेश  ---   निकास
+
'''उर्वर'''- ऊसर
* पदोन्नति  ---  पदावनति
+
'''उधार'''- नगद
* प्रतिकूल  ---  अनुकूल
+
'''उपस्थित'''- अनुपस्थित
* प्रारंभ  ---  अंत
+
'''उत्कृष्ट'''- निकृष्ट
* पसंद  ---  नापसंद
+
'''उत्तम'''- अधम
|-
+
'''उपजाऊं'''- बंजर
| ''''''
+
'''उदय'''- अस्त
|-
+
'''उपकार'''- अपकार
| ''''''
+
'''उदार'''- अनुदार
* बंधन  ---   मुक्ति
+
'''उत्तीर्ण'''- अनुत्तीर्ण
* बुद्धिमता  ---   मुर्खता
+
'''उत्तर'''- दक्षिण
* बासी  ---  ताजा
+
'''ऊंचा'''- नीचा
* बाढ़  ---  सूखा
+
'''उन्नति'''- अवनति 
* बुराई  ---  भलाई
+
'''उदय'''- अस्त
|-
+
'''उचित'''- अनुचित
| ''''''
+
'''उत्तरार्द्ध'''- पूर्वार्द्ध 
* भूलना  ---  याद करना
+
</sort>
* भाव  ---  अभाव
+
===ए===
|-
+
<sort order="asc" class="ul">
| ''''''
+
'''एकता'''- अनेकता
* मूक  ---  वाचाल
+
'''एक'''- अनेक
* मितव्यय  ---  अपव्यय
+
</sort>
* मोक्ष  ---  बंधन
+
===ऐ===
* मौखिक  ---  लिखित
+
<sort order="asc" class="ul">
* मानवता  ---  दानवता
+
'''ऐसा'''- वैसा
* महात्मा  ---  दुरात्मा
+
</sort>
* मान  ---  अपमान
+
===ओ===
* मधुर  ---  कटु
+
<sort order="asc" class="ul">
* मित्र  ---  शत्रु
+
</sort>
* मिथ्या  ---  सत्य
+
===औ===
* मंगल  ---  अमंगल
+
<sort order="asc" class="ul">
* महंगा  ---  सस्ता
+
'''औपचारिक'''- अनौपचारिक
* मेहनती  ---   आलसी / कामचोर
+
</sort>
* मृत्यु  ---  जन्म
+
===ॠ===
* मंजूर  ---  नामंजूर
+
<sort order="asc" class="ul">
* मुमकिन  ---  नामुमकिन
+
</sort>
|-
+
===क===
| ''''''
+
<sort order="asc" class="ul">
* यश  ---  अपयश
+
'''कृतज्ञ'''- कृतघ्न
* युद्ध  ---   शांति
+
'''क्रय'''- विक्रय
* योग्य  ---  अयोग्य
+
'''कमाना'''- खर्च करना
|-
+
'''क्रूर'''- दयालु
| ''''''
+
'''कच्चा'''- पक्का
* रात  ---   दिन
+
'''कटु'''- मधुर
* रुग्ण  ---   स्वस्थ
+
'''क्रिया'''- प्रतिक्रिया
* रक्षक  ---   भक्षक
+
'''कड़वा'''- मीठा
* राग  ---  द्वेष
+
'''क्रुद्ध'''- शान्त
* रात्रि  ---  दिवस
+
'''कर्म'''- निष्कर्म
* राजा  ---  रंक
+
'''कठिनाई'''- सरलता
* रुचि  ---   अरुचि
+
'''कच्चा माल'''- तैयार माल
* रईस  ---  गरीब
+
'''कभी-कभी'''- अक्सर
* रुचि  ---  अरुचि
+
'''कठिन'''- सरल
* रोजगार  ---  बेरोजगार
+
'''केंद्रित'''- विकेंद्रित
|-
+
'''करीबी'''- दूर के
| ''''''
+
'''कम'''- अघिक
* लाभ  --- हानि
+
</sort>
* लोकतंत्र  ---  राजतंत्र
+
===ख===
* लिखित  ---  मौखिक
+
<sort order="asc" class="ul">
|-
+
'''खेद'''- प्रसन्नता
| ''''''
+
'''खिलना'''- मुरझाना
* व्यवस्था  ---  अव्यवस्था
+
'''खुशी'''- दुख, गम
* व्यावहारिक  ---  अव्यावहारिक
+
'''खरीददार'''- विक्रेता
* विधि  ---   निषेध
+
'''खरीद'''- बिक्री
* विधवा  ---  सधवा
+
'''खरीदना'''- बेचना
* वरदान  ---  अभिशाप
+
</sort>
* विनम्रता  ---   घमंड
+
| valign="top"|
* विजय  ---  पराजय
+
===ग===
* वसंत  ---  पतझर
+
<sort order="asc" class="ul">
* विरोध  ---  समर्थन
+
'''गर्म'''- ठंडा
* विशुद्ध  ---  दूषित
+
'''गन्दा'''- साफ़
* विषम  --- सम
+
'''गहरा'''- उथला
* विद्वान  ---  मूर्ख
+
'''गुरु'''- लघु
* विश्वास  ---  अविश्वास
+
'''गरीब'''- अमीर
* विकसित  ---   अविकसित
+
'''गुण'''- दोष, अवगुण
* विशिष्ट  ---  सामान्य / साधारण
+
'''गलत'''- सही
* विश्वनीय  ---   अविश्वनीय
+
</sort>
* विस्तृत  ---  संक्षिप्त
+
===घ===
* विकास  ---  ह्रास
+
<sort order="asc" class="ul">
|-
+
'''घृणा'''- प्रेम
| ''''''
+
'''घात'''- प्रतिघात
* श्वेत  ---  श्याम
+
'''घर'''- बाहर
* शयन  ---  जागरण
+
'''घाटा'''- फायदा
* शीत  ---  उष्ण
+
</sort>
* शुभ  ---  अशुभ
+
===च===
* शुष्क  ---   आर्द्र
+
<sort order="asc" class="ul">
* शोर  ---  शांन्ति
+
'''चर'''- अचर
* शुक्ल  ---  कृष्ण
+
'''चौड़ी'''- संकरी, तंग
* शूर  ---  कायर
+
</sort>
|-
+
===छ===
| ''''''
+
<sort order="asc" class="ul">
|-
+
'''छोटा'''- बड़ा
| ''''''
+
'''छूत'''- अछूत
* स्वतंत्र  ---  परतंत्र 
+
</sort>
* स्वस्थ  ---  अस्वस्थ
+
===ज===
* स्वीकृत  ---  अस्वीकृत
+
<sort order="asc" class="ul">
* स्वदेश  ---  विदेश
+
'''जन्म'''- मृत्यु
* स्वर्ग  ---  नरक
+
'''जल्दी'''- देरी
* स्तुति  ---  निंदा
+
'''जीवन'''- मरण
* स्वाधीन  ---  पराधीन
+
'''जल'''- थल
* स्वत्रंता   ---  दासता
+
'''जड़'''- चेतन
* स्वीकार  ---  अस्वीकार
+
'''जंगम'''- स्थावर
* स्थाई   ---  अस्थायी
+
'''जटिल'''- सरस
* सजीव  ---  निर्जीव
+
'''जिम्मेदार'''- गैर
* सुगंध  ---  दुर्गन्ध
+
</sort>
* संक्षेप  ---   विस्तार
+
===झ===
* सरस  ---  नीरस
+
<sort order="asc" class="ul">
* सौभाग्य  ---  दुर्भाग्य
+
'''झूठ'''- सच
* सगुण  ---  निर्गुण
+
</sort>
* सक्रिय  ---  निष्क्रय
+
===ट===
* सफल  ---  असफल
+
<sort order="asc" class="ul">
* सज्जन  ---  दुर्जन
+
</sort>
* संतोष  ---  असंतोष
+
===ठ===
* सम्मान  ---  अनादर
+
<sort order="asc" class="ul">
* सुखान्त  ---  दुखांत
+
'''ठोस'''- तरल
* सच  ---  झूठ
+
</sort>
* सुन्दर  ---  बदसूरत
+
===ड===
* साक्षर  ---  निरक्षर
+
<sort order="asc" class="ul">
* साधु  ---  असाधु
+
'''डरपोक'''- निड़र 
* सुपुत्र  ---  कुपुत्र
+
</sort>
* सुर  ---  असुर
+
===ढ===
* सुमति  ---  कुमति
+
<sort order="asc" class="ul">
* सच  ---  झूठ
+
</sort>
* साकार  ---  निराकार
+
===ण===
* सुजन  ---  दुर्जन
+
<sort order="asc" class="ul">
* सम्मान  ---  अपमान
+
</sort>
* सुर्योदय  ---  सूर्यास्त
+
===त===
* सामान्य  ---  विशेष
+
<sort order="asc" class="ul">
* सरकारी  ---  गैरसरकारी
+
'''तुच्छ'''- महान
* सुविधा  ---  असुविधा
+
'''तकलीफ'''- आराम
* सस्ता  ---  महंगा
+
'''तपन'''- ठंडक
* सुंदर  ---  कुरूप
+
</sort>
* सक्षम  ---  अक्षम
+
===थ===
* सुबह  ---  शाम
+
<sort order="asc" class="ul">
* सुरक्षित  ---  असुरक्षित
+
</sort>
* संभव  ---  असंभव
+
===द===
* संतुलन  ---  असंतुलन
+
<sort order="asc" class="ul">
* सावधानी  ---  असावधानी
+
'''दुर्लभ'''- सुलभ
* सघन  ---  विरल
+
'''दाता'''- याचक
* सहायक  ---  बाधक
+
'''दिन'''- रात
* सहमत  ---   असहमत
+
'''देव'''- दानव
* सुख  ---  दुख
+
'''दुराचारी'''- सदाचारी
* सहयोग  ---  असहयोग
+
'''दयालु'''- निर्दयी
* सहमति  ---  असहमति
+
'''देशी'''- परदेशी
* समापन  ---  उद्घाटन
+
</sort>
* सर्दी  ---  गर्मी
+
===ध===
* समाजवाद  ---  पूँजीवाद
+
<sort order="asc" class="ul">
* संतुलित  ---  असंतुलित
+
'''धीरे'''- तेज
|-
+
'''धनी'''- गरीब, निर्धन
| ''''''
+
'''धर्म'''- अधर्म
* हर्ष  ---  शोक / विषाद
+
'''धूप'''- छाँव
* हित  ---  अहित
+
'''धीर'''- अधीर
* हिंसा  ---  अहिंसा
+
</sort>
* हार  ---  जीत
+
===न===
* हानि  ---  लाभ
+
<sort order="asc" class="ul">
|-
+
'''न्याय'''- अन्याय
| '''क्ष'''
+
'''निजी'''- सार्वजनिक
* क्षणिक  ---  शाश्वत
+
'''नकद'''- उधार
|-
+
'''नियमित'''- अनियमित
| '''त्र'''
+
'''निश्चित'''- अनिश्चित
|-
+
'''निरक्षर  ---  साक्षर
| '''ज्ञ'''
+
'''नूतन'''- पुरातन
* ज्ञान  ---  अज्ञान
+
'''निंदा'''- स्तुति
|-
+
'''निर्दोष'''- र्दोष
| '''श्र'''
+
'''नीचा'''- ऊंचा
* श्रम  ---  विश्राम
+
'''नकली'''- असली
* श्रोता  ---  वक्ता
+
'''निर्माण'''- विनाश
|-
+
'''निकट'''- दूर
|
+
</sort>
|-
+
===प===
|
+
<sort order="asc" class="ul">
|-
+
'''प्यार'''- घृणा
|
+
'''प्रत्यक्ष'''- परोक्ष
|-
+
'''पतला'''- मोटा
|
+
'''पाप'''- पुण्य
|-
+
'''पतिव्रता'''- कुलटा
|
+
'''प्रलय'''- सृष्टि
|-
+
'''पवित्र'''- अपवित्र
|
+
'''प्रश्न'''- उत्तर
|-
+
'''पूर्ण'''- अपूर्ण
|
+
'''प्रेम'''- घृणा
|-
+
'''परतंत्र'''- स्वतंत्र
|
+
'''प्राचीन'''- नवीन / नया 
|-
+
'''पक्ष'''- निष्पक्ष
|
+
'''प्राकृतिक'''- अप्राकृतिक
|-
+
'''पहाड़'''- मैदान
|  
+
'''प्रसन्न'''- अप्रसन्न
 +
'''प्रभावित'''- अप्रभावित
 +
'''पोषण'''- कुपोषण
 +
'''परिचित'''- अपरिचित
 +
'''प्रवेश'''- निकास
 +
'''पदोन्नति'''- पदावनति
 +
'''प्रतिकूल'''- अनुकूल
 +
'''प्रारंभ'''- अंत
 +
'''पसंद'''- नापसंद
 +
</sort>
 +
===फ===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
</sort>
 +
===ब===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''बंधन'''- मुक्ति
 +
'''बुद्धिमता'''- मूर्खता
 +
'''बासी'''- ताजा
 +
'''बाढ़'''- सूखा
 +
'''बुराई'''- भलाई
 +
</sort>
 +
===भ===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''भूलना'''- याद करना
 +
'''भाव'''- अभाव
 +
</sort>
 +
===म===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''मूक'''- वाचाल
 +
'''मितव्यय'''- अपव्यय
 +
'''मोक्ष'''- बंधन
 +
'''मौखिक'''- लिखित
 +
'''मानवता'''- दानवता
 +
'''महात्मा'''- दुरात्मा
 +
'''मान'''- अपमान
 +
'''मधुर'''- कटु
 +
'''मित्र'''- शत्रु
 +
'''मिथ्या'''- सत्य
 +
'''मंगल'''- अमंगल
 +
'''महंगा'''- सस्ता
 +
'''मेहनती'''- आलसी / कामचोर
 +
'''मृत्यु'''- जन्म
 +
'''मंजूर'''- नामंजूर
 +
'''मुमकिन'''- नामुमकिन
 +
</sort>
 +
| valign="top"|
 +
===य===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''यश'''- अपयश
 +
'''युद्ध'''- शांति
 +
'''योग्य'''- अयोग्य
 +
</sort>
 +
===र===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''रात'''- दिन
 +
'''रुग्ण'''- स्वस्थ
 +
'''रक्षक'''- भक्षक
 +
'''राग'''- द्वेष
 +
'''रात्रि'''- दिवस
 +
'''राजा'''- रंक
 +
'''रुचि'''- अरुचि
 +
'''रईस'''- गरीब
 +
'''रुचि'''- अरुचि
 +
'''रोजगार'''- बेरोजगार
 +
</sort>
 +
===ल===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''लाभ'''- हानि
 +
'''लोकतंत्र'''- राजतंत्र
 +
'''लिखित'''- मौखिक
 +
</sort>
 +
===व===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''व्यवस्था'''- अव्यवस्था
 +
'''व्यावहारिक'''- अव्यावहारिक
 +
'''विधि'''- निषेध
 +
'''विधवा'''- सधवा
 +
'''वरदान'''- अभिशाप
 +
'''विनम्रता  ---   घमंड
 +
'''विजय'''- पराजय
 +
'''वसंत'''- पतझर
 +
'''विरोध'''- समर्थन
 +
'''विशुद्ध'''- दूषित
 +
'''विषम'''- सम
 +
'''विद्वान'''- मूर्ख
 +
'''विश्वास'''- अविश्वास
 +
'''विकसित'''- अविकसित
 +
'''विशिष्ट'''- सामान्य / साधारण
 +
'''विश्वनीय'''- अविश्वनीय
 +
'''विस्तृत'''- संक्षिप्त
 +
'''विकास'''- ह्रास
 +
</sort>
 +
===श===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''श्वेत'''- श्याम
 +
'''शयन'''- जागरण
 +
'''शीत'''- उष्ण
 +
'''शुभ'''- अशुभ
 +
'''शुष्क'''- आर्द्र
 +
'''शोर'''- शांन्ति
 +
'''शुक्ल'''- कृष्ण
 +
'''शूर'''- कायर
 +
</sort>
 +
===श्र===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''श्रम'''- विश्राम
 +
'''श्रोता'''- वक्ता
 +
</sort>
 +
===ष===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
</sort>
 +
===स===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''स्वतंत्र'''- परतंत्र 
 +
'''स्वस्थ'''- अस्वस्थ
 +
'''स्वीकृत'''- अस्वीकृत
 +
'''स्वदेश'''- विदेश
 +
'''स्वर्ग'''- नरक
 +
'''स्तुति'''- निंदा
 +
'''स्वाधीन'''- पराधीन
 +
'''स्वत्रंता   ---  दासता
 +
'''स्वीकार'''- अस्वीकार
 +
'''स्थाई   ---  अस्थायी
 +
'''सजीव'''- निर्जीव
 +
'''सुगंध'''- दुर्गन्ध
 +
'''संक्षेप'''- विस्तार
 +
'''सरस'''- नीरस
 +
'''सौभाग्य'''- दुर्भाग्य
 +
'''सगुण'''- निर्गुण
 +
'''सक्रिय'''- निष्क्रय
 +
'''सफल'''- असफल
 +
'''सज्जन'''- दुर्जन
 +
'''संतोष'''- असंतोष
 +
'''सम्मान'''- अनादर
 +
'''सुखान्त'''- दुखांत
 +
'''सच'''- झूठ
 +
'''सुन्दर'''- बदसूरत
 +
'''साक्षर'''- निरक्षर
 +
'''साधु'''- असाधु
 +
'''सुपुत्र'''- कुपुत्र
 +
'''सुर'''- असुर
 +
'''सुमति'''- कुमति
 +
'''सच'''- झूठ
 +
'''साकार'''- निराकार
 +
'''सुजन'''- दुर्जन
 +
'''सम्मान'''- अपमान
 +
'''सुर्योदय'''- सूर्यास्त
 +
'''सामान्य'''- विशेष
 +
'''सरकारी'''- गैरसरकारी
 +
'''सुविधा'''- असुविधा
 +
'''सस्ता'''- महंगा
 +
'''सुंदर'''- कुरूप
 +
'''सक्षम'''- अक्षम
 +
'''सुबह'''- शाम
 +
'''सुरक्षित'''- असुरक्षित
 +
'''संभव'''- असंभव
 +
'''संतुलन'''- असंतुलन
 +
'''सावधानी'''- असावधानी
 +
'''सघन'''- विरल
 +
'''सहायक'''- बाधक
 +
'''सहमत'''- असहमत
 +
'''सुख'''- दुख
 +
'''सहयोग'''- असहयोग
 +
'''सहमति'''- असहमति
 +
'''समापन'''- उद्घाटन
 +
'''सर्दी'''- गर्मी
 +
'''समाजवाद'''- पूँजीवाद
 +
'''संतुलित'''- असंतुलित
 +
</sort>
 +
===ह===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''हर्ष'''- शोक
 +
'''हित'''- अहित
 +
'''हिंसा'''- अहिंसा
 +
'''हार'''- जीत
 +
'''हानि'''- लाभ
 +
</sort>
 +
===क्ष===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''क्षणिक'''- शाश्वत
 +
</sort>
 +
===त्र===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
</sort>
 +
===ज्ञ===
 +
<sort order="asc" class="ul">
 +
'''ज्ञान'''- अज्ञान
 +
</sort>
 
|}
 
|}
</div>
 
</div>
 
 
  
 
{{लेख प्रगति
 
{{लेख प्रगति
|आधार=आधार1
+
|आधार=
|प्रारम्भिक=
+
|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक1
 
|माध्यमिक=
 
|माध्यमिक=
 
|पूर्णता=
 
|पूर्णता=
पंक्ति 479: पंक्ति 476:
 
==टीका टिप्पणी और संदर्भ==
 
==टीका टिप्पणी और संदर्भ==
 
<references/>
 
<references/>
__INDEX__
+
 
 
[[Category:व्याकरण]][[Category:शब्द_संदर्भ_कोश]]
 
[[Category:व्याकरण]][[Category:शब्द_संदर्भ_कोश]]
 
[[Category:हिन्दी भाषा]]
 
[[Category:हिन्दी भाषा]]
 +
__INDEX__
 +
__NOTOC__

07:48, 16 जनवरी 2011 का अवतरण

विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)

किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते है। या एक़ - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है। अत: विलोम का अर्थ है - उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला

वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द

अं
क्ष त्र ज्ञ श्र

<sort order="asc" class="ul"> अमृत- विष अथ- इति अन्धकार- प्रकाश अल्पायु- दीर्घायु अनुराग- विराग अनुज- अग्रज अधिक- न्यून अर्थ- अनर्थ अपेक्षा- नगद अतिवृष्टि- अनावृष्टि अनुपस्थिति- उपस्थिति अज्ञान- ज्ञान अनुकूल- प्रतिकूल अभिज्ञ- अनभिज्ञ अल्प- अधिक अनिवार्य- वैकल्पिक अगम- सुगम अभिमान- नम्रता अनुग्रह- विग्रह अपमान- सम्मान अरुचि- रुचि अर्वाचीन- प्राचीन अवनति- उन्नति अवनी- अंबर अच्छा- बुरा अच्छाई- बुराई अमीर- गरीब अंधेरा- उजाला अर्जित- अनर्जित अंत- प्रारंभ अंतिम- प्रारंभिक अनजान- जाना-पहचाना </sort>

<sort order="asc" class="ul"> आदि- अंत आगामी- गत आग्रह- दुराग्रह आकर्षण- विकर्षण आदान- प्रदान आलस्य- स्फूर्ति आदर्श- यथार्थ आय- व्यय आहार- निराहार आविर्भाव --- तिरोभाव आमिष- निरामिष आर्द्र- शुष्क आजादी- गुलामी आकाश- पाताल आशा- निराशा आश्रित- निराश्रित आरंभ- अंत आदर- अनादर आलोक- अंधकार आयात- निर्यात आर्य- अनार्य आदि- अनादि आस्तिक- नास्तिक आस्था- अनास्था आवश्यक- अनावश्यक आनंद- शोक आधुनिक- प्राचीन आना- जाना आकर्षण- विकर्षण आलस्य- फुर्ती आध्यात्मिक- भौतिक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> इच्छा- अनिच्छा इष्ट- अनिष्ट इच्छित- अनिच्छित इहलोक- परलोक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> उत्कर्ष- अपकर्ष उत्थान- पतन उद्यमी- आलसी उर्वर- ऊसर उधार- नगद उपस्थित- अनुपस्थित उत्कृष्ट- निकृष्ट उत्तम- अधम उपजाऊं- बंजर उदय- अस्त उपकार- अपकार उदार- अनुदार उत्तीर्ण- अनुत्तीर्ण उत्तर- दक्षिण ऊंचा- नीचा उन्नति- अवनति उदय- अस्त उचित- अनुचित उत्तरार्द्ध- पूर्वार्द्ध </sort>

<sort order="asc" class="ul"> एकता- अनेकता एक- अनेक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> ऐसा- वैसा </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> औपचारिक- अनौपचारिक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> कृतज्ञ- कृतघ्न क्रय- विक्रय कमाना- खर्च करना क्रूर- दयालु कच्चा- पक्का कटु- मधुर क्रिया- प्रतिक्रिया कड़वा- मीठा क्रुद्ध- शान्त कर्म- निष्कर्म कठिनाई- सरलता कच्चा माल- तैयार माल कभी-कभी- अक्सर कठिन- सरल केंद्रित- विकेंद्रित करीबी- दूर के कम- अघिक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> खेद- प्रसन्नता खिलना- मुरझाना खुशी- दुख, गम खरीददार- विक्रेता खरीद- बिक्री खरीदना- बेचना </sort>

<sort order="asc" class="ul"> गर्म- ठंडा गन्दा- साफ़ गहरा- उथला गुरु- लघु गरीब- अमीर गुण- दोष, अवगुण गलत- सही </sort>

<sort order="asc" class="ul"> घृणा- प्रेम घात- प्रतिघात घर- बाहर घाटा- फायदा </sort>

<sort order="asc" class="ul"> चर- अचर चौड़ी- संकरी, तंग </sort>

<sort order="asc" class="ul"> छोटा- बड़ा छूत- अछूत </sort>

<sort order="asc" class="ul"> जन्म- मृत्यु जल्दी- देरी जीवन- मरण जल- थल जड़- चेतन जंगम- स्थावर जटिल- सरस जिम्मेदार- गैर </sort>

<sort order="asc" class="ul"> झूठ- सच </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> ठोस- तरल </sort>

<sort order="asc" class="ul"> डरपोक- निड़र </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> तुच्छ- महान तकलीफ- आराम तपन- ठंडक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> दुर्लभ- सुलभ दाता- याचक दिन- रात देव- दानव दुराचारी- सदाचारी दयालु- निर्दयी देशी- परदेशी </sort>

<sort order="asc" class="ul"> धीरे- तेज धनी- गरीब, निर्धन धर्म- अधर्म धूप- छाँव धीर- अधीर </sort>

<sort order="asc" class="ul"> न्याय- अन्याय निजी- सार्वजनिक नकद- उधार नियमित- अनियमित निश्चित- अनिश्चित निरक्षर --- साक्षर नूतन- पुरातन निंदा- स्तुति निर्दोष- र्दोष नीचा- ऊंचा नकली- असली निर्माण- विनाश निकट- दूर </sort>

<sort order="asc" class="ul"> प्यार- घृणा प्रत्यक्ष- परोक्ष पतला- मोटा पाप- पुण्य पतिव्रता- कुलटा प्रलय- सृष्टि पवित्र- अपवित्र प्रश्न- उत्तर पूर्ण- अपूर्ण प्रेम- घृणा परतंत्र- स्वतंत्र प्राचीन- नवीन / नया पक्ष- निष्पक्ष प्राकृतिक- अप्राकृतिक पहाड़- मैदान प्रसन्न- अप्रसन्न प्रभावित- अप्रभावित पोषण- कुपोषण परिचित- अपरिचित प्रवेश- निकास पदोन्नति- पदावनति प्रतिकूल- अनुकूल प्रारंभ- अंत पसंद- नापसंद </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> बंधन- मुक्ति बुद्धिमता- मूर्खता बासी- ताजा बाढ़- सूखा बुराई- भलाई </sort>

<sort order="asc" class="ul"> भूलना- याद करना भाव- अभाव </sort>

<sort order="asc" class="ul"> मूक- वाचाल मितव्यय- अपव्यय मोक्ष- बंधन मौखिक- लिखित मानवता- दानवता महात्मा- दुरात्मा मान- अपमान मधुर- कटु मित्र- शत्रु मिथ्या- सत्य मंगल- अमंगल महंगा- सस्ता मेहनती- आलसी / कामचोर मृत्यु- जन्म मंजूर- नामंजूर मुमकिन- नामुमकिन </sort>

<sort order="asc" class="ul"> यश- अपयश युद्ध- शांति योग्य- अयोग्य </sort>

<sort order="asc" class="ul"> रात- दिन रुग्ण- स्वस्थ रक्षक- भक्षक राग- द्वेष रात्रि- दिवस राजा- रंक रुचि- अरुचि रईस- गरीब रुचि- अरुचि रोजगार- बेरोजगार </sort>

<sort order="asc" class="ul"> लाभ- हानि लोकतंत्र- राजतंत्र लिखित- मौखिक </sort>

<sort order="asc" class="ul"> व्यवस्था- अव्यवस्था व्यावहारिक- अव्यावहारिक विधि- निषेध विधवा- सधवा वरदान- अभिशाप विनम्रता --- घमंड विजय- पराजय वसंत- पतझर विरोध- समर्थन विशुद्ध- दूषित विषम- सम विद्वान- मूर्ख विश्वास- अविश्वास विकसित- अविकसित विशिष्ट- सामान्य / साधारण विश्वनीय- अविश्वनीय विस्तृत- संक्षिप्त विकास- ह्रास </sort>

<sort order="asc" class="ul"> श्वेत- श्याम शयन- जागरण शीत- उष्ण शुभ- अशुभ शुष्क- आर्द्र शोर- शांन्ति शुक्ल- कृष्ण शूर- कायर </sort>

श्र

<sort order="asc" class="ul"> श्रम- विश्राम श्रोता- वक्ता </sort>

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

<sort order="asc" class="ul"> स्वतंत्र- परतंत्र स्वस्थ- अस्वस्थ स्वीकृत- अस्वीकृत स्वदेश- विदेश स्वर्ग- नरक स्तुति- निंदा स्वाधीन- पराधीन स्वत्रंता --- दासता स्वीकार- अस्वीकार स्थाई --- अस्थायी सजीव- निर्जीव सुगंध- दुर्गन्ध संक्षेप- विस्तार सरस- नीरस सौभाग्य- दुर्भाग्य सगुण- निर्गुण सक्रिय- निष्क्रय सफल- असफल सज्जन- दुर्जन संतोष- असंतोष सम्मान- अनादर सुखान्त- दुखांत सच- झूठ सुन्दर- बदसूरत साक्षर- निरक्षर साधु- असाधु सुपुत्र- कुपुत्र सुर- असुर सुमति- कुमति सच- झूठ साकार- निराकार सुजन- दुर्जन सम्मान- अपमान सुर्योदय- सूर्यास्त सामान्य- विशेष सरकारी- गैरसरकारी सुविधा- असुविधा सस्ता- महंगा सुंदर- कुरूप सक्षम- अक्षम सुबह- शाम सुरक्षित- असुरक्षित संभव- असंभव संतुलन- असंतुलन सावधानी- असावधानी सघन- विरल सहायक- बाधक सहमत- असहमत सुख- दुख सहयोग- असहयोग सहमति- असहमति समापन- उद्घाटन सर्दी- गर्मी समाजवाद- पूँजीवाद संतुलित- असंतुलित </sort>

<sort order="asc" class="ul"> हर्ष- शोक हित- अहित हिंसा- अहिंसा हार- जीत हानि- लाभ </sort>

क्ष

<sort order="asc" class="ul"> क्षणिक- शाश्वत </sort>

त्र

<sort order="asc" class="ul"> </sort>

ज्ञ

<sort order="asc" class="ul"> ज्ञान- अज्ञान </sort>


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ