"जरमेनियम": अवतरणों में अंतर
भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
गोविन्द राम (वार्ता | योगदान) No edit summary |
No edit summary |
||
पंक्ति 1: | पंक्ति 1: | ||
जरमेनियम रासायनिक [[तत्व]] है। | {{Elementbox | ||
|number=32 | |||
|symbol=Ge | |||
|name=जरमेनियम | |||
|pronounce= | |||
|left=[[गैलियम]] | |||
|right=[[आर्सेनिक]] | |||
|above=[[सिलिकॉन|Si]] | |||
|below=[[त्रपु|Sn]] | |||
|series = [[उपधातु]] | |||
|group=14 | |||
|period=4 | |||
|block=p | |||
|image name=Germanium.jpg | |||
|image alt= | |||
|appearance= धुमैला सफ़ेद | |||
|atomic mass=72.63(1) | |||
|electron configuration=1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>6</sup> 3s<sup>2</sup> 3p<sup>6</sup> 3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup> 4p<sup>2</sup> | |||
|electrons per shell= 2, 8, 18, 4 | |||
|phase= ठोस | |||
|density gpcm3nrt= 5.323 | |||
|density gpcm3mp= 5.60 | |||
|melting point K=1211.40 | |||
|melting point C=938.25 | |||
|melting point F=1720.85 | |||
|boiling point K=3106 | |||
|boiling point C=2833 | |||
|boiling point F=5131 | |||
|heat fusion= 36.94 | |||
|heat vaporization= 334 | |||
|heat capacity= 23.222 | |||
|vapor pressure 1= 1644 | |||
|vapor pressure 10= 1814 | |||
|vapor pressure 100= 2023 | |||
|vapor pressure 1 k= 2287 | |||
|vapor pressure 10 k= 2633 | |||
|vapor pressure 100 k= 3104 | |||
|vapor pressure comment= | |||
|crystal structure= | |||
|lattice constant= 5.658 | |||
|oxidation states= '''4''', 3, '''2''', 1, 0, -1, -2, -3, -4<br />उभयधर्मी आक्साइड | |||
|electronegativity= 2.01 | |||
|number of ionization energies=3 | |||
|1st ionization energy= 762 | |||
|2nd ionization energy= 1537.5 | |||
|3rd ionization energy= 3302.1 | |||
|atomic radius= 122 | |||
|covalent radius= 122 | |||
|Van der Waals radius=211 | |||
|magnetic ordering= [[प्रतिचुम्बकीय पदार्थ|प्रतिचुम्बकीय]] | |||
|electrical resistivity at 20= 1 | |||
|thermal conductivity= 60.2 | |||
|thermal expansion= 6.0 | |||
|speed of sound rod at 20= 5400 | |||
|Young's modulus= 103 | |||
|Shear modulus= 41 | |||
|Bulk modulus= 75 | |||
|Poisson ratio= 0.26 | |||
|Mohs hardness= 6.0 | |||
|Vickers hardness= | |||
|Brinell hardness= | |||
|CAS number= 7440-56-4 | |||
|Band gap= 0.67 | |||
|isotopes={{Elementbox_isotopes_decay | mn=68 | sym=Ge | na=syn | hl=270.8 d | dm=ε | de=- | pn=68 | ps=[[गैलियम|Ga]]}} | |||
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=70 | sym=Ge | na=21.23% | n=38 }} | |||
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=71 | sym=Ge | na=syn | hl=11.26 d | dm=ε | de=- | pn=71 | ps=[[गैलियम|Ga]]}} | |||
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=72 | sym=Ge | na=27.66% | n=40}} | |||
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=73 | sym=Ge | na=7.73% | n=41}} | |||
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=74 | sym=Ge | na=35.94% | n=42}} | |||
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=76 | sym=Ge | na=7.44% | | |||
hl=1.78×10<sup>21</sup> y | dm=β<sup>−</sup>β<sup>−</sup> | de=- | pn=76 | ps=[[सेलेनियम|Se]]}} | |||
|isotopes comment= | |||
}} | |||
'''जरमेनियम''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]:Germanium) रासायनिक [[तत्व]] है। जरमेनियम का स्थान [[आवर्त सारणी]] में उसी वर्ग में है, जिसमें [[सीसा]] और टिन हैं। इसका आविष्कार 1886 ई. सी. विंकलर ने किया था। जरमेनियम का संकेत Ge, [[परमाणु संख्या]] 32 और [[परमाणु भार]] 72.6 है। यह तत्व बड़ी अल्प मात्रा में [[पृथ्वी ग्रह|पृथ्वी]] पर पाया जाता है। साधारणत: यह [[जस्ता|जस्ते]] के [[खनिज|खनिजों]] के साथ मिला हुआ मिलता है। खनिजों को जलाने पर जो राख बच जाती है उसमें 0.25, प्रतिशत जरमेनियम ऑक्साइड रहता है। | |||
==प्राप्ति== | ==प्राप्ति== | ||
इसको पहले वाष्पशील टेट्राक्लोराइड में परिणत करते हैं। टेट्राक्लोराइड का प्रभाजक आसवन करके अन्य [[धातु|धातुओं]] से यह पृथक् किया जाता है। इसके ऑक्साइड को [[ऐलुमिनियम]] या [[कार्बन]] या [[हाइड्रोजन]] द्वारा अवकृत करने से धातु प्राप्त होती है। | इसको पहले वाष्पशील टेट्राक्लोराइड में परिणत करते हैं। टेट्राक्लोराइड का प्रभाजक आसवन करके अन्य [[धातु|धातुओं]] से यह पृथक् किया जाता है। इसके ऑक्साइड को [[ऐलुमिनियम]] या [[कार्बन]] या [[हाइड्रोजन]] द्वारा अवकृत करने से धातु प्राप्त होती है। | ||
==गुण== | ==गुण== | ||
* जरमेनियम कुछ भूरापन लिए श्वेत रंग की धातु है। | * जरमेनियम कुछ भूरापन लिए [[श्वेत रंग]] की धातु है। | ||
* इसकी बनावट मणिभीय होती है। यह अति भंगुर होता है। | * इसकी बनावट मणिभीय होती है। यह अति भंगुर होता है। | ||
* इसका विशिष्ट [[गुरुत्व]] 20° सेल्सियस पर 5.35 और [[गलनांक]] 958.5° सेल्सियस है। [[ऑक्सीजन]] में गरम करने से ऑक्साइड (GeO2) बनता है। | * इसका विशिष्ट [[गुरुत्व]] 20° सेल्सियस पर 5.35 और [[गलनांक]] 958.5° सेल्सियस है। [[ऑक्सीजन]] में गरम करने से [[ऑक्साइड]] (GeO2) बनता है। | ||
* इसका वर्णहीन टेट्राक्लोराइड द्रव ([[क्वथनांक]] 83° सेल्सियस), टेट्राब्रोमाइट रंगहीन और टेट्राआयोडाइड [[नारंगी रंग]] का ठोस होता है, जो क्रमश: 26.8° और 144° सेल्सियस पर पिघलता है। | * इसका वर्णहीन टेट्राक्लोराइड द्रव ([[क्वथनांक]] 83° सेल्सियस), टेट्राब्रोमाइट रंगहीन और टेट्राआयोडाइड [[नारंगी रंग]] का ठोस होता है, जो क्रमश: 26.8° और 144° सेल्सियस पर पिघलता है। | ||
{{लेख प्रगति|आधार= |प्रारम्भिक= | {{लेख प्रगति|आधार= |प्रारम्भिक=प्रारम्भिक2 |माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} | ||
{{संदर्भ ग्रंथ}} | {{संदर्भ ग्रंथ}} | ||
==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== |
09:03, 16 दिसम्बर 2011 का अवतरण
जरमेनियम | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
धुमैला सफ़ेद![]() | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
साधारण गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
नाम, प्रतीक, संख्या | जरमेनियम, Ge, 32 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तत्व श्रेणी | उपधातु | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समूह, आवर्त, कक्षा | 14, 4, p | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मानक परमाणु भार | 72.63(1) g·mol−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन विन्यास | 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन प्रति शेल | 2, 8, 18, 4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
भौतिक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
अवस्था | ठोस | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
घनत्व (निकट क.ता.) | 5.323 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तरल घनत्व (गलनांक पर) |
5.60 g·cm−3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
गलनांक | 1211.40 K, 938.25 °C, 1720.85 °F | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
क्वथनांक | 3106 K, 2833 °C, 5131 °F | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
संलयन ऊष्मा | 36.94 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्पन ऊष्मा | 334 किलो जूल-मोल | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विशिष्ट ऊष्मीय क्षमता |
23.222
जूल-मोल−1किलो−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्प दाब | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऑक्सीकरण अवस्था | 4, 3, 2, 1, 0, -1, -2, -3, -4 उभयधर्मी आक्साइड | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रोनेगेटिविटी | 2.01 (पाइलिंग पैमाना) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
आयनीकरण ऊर्जाएँ | 1st: 762 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2nd: 1537.5 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3rd: 3302.1 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक त्रिज्या | 122 pm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सहसंयोजक त्रिज्या | 122 pm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वैन्डैर वाल्स त्रिज्या | 211 pm | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विविध गुणधर्म | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
चुम्बकीय क्रम | प्रतिचुम्बकीय | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वैद्युत प्रतिरोधकता | (20 °C) 1 Ω·m | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय चालकता | (300 K) 60.2 W·m−1·K−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय प्रसार | 6.0 µm/(m·K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ध्वनि चाल (पतली छड़ में) | (20 °C) 5400 m.s-1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
यंग मापांक | 103 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
अपरूपण मापांक | 41 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
स्थूल मापांक | 75 GPa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
पॉयज़न अनुपात | 0.26 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मोह्स कठोरता मापांक | 6.0 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सी.ए.एस पंजीकरण संख्या |
7440-56-4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
बैंड गैप ऊर्जा 300 केल्विन पर |
0.67 eV | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समस्थानिक | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
जरमेनियम (अंग्रेज़ी:Germanium) रासायनिक तत्व है। जरमेनियम का स्थान आवर्त सारणी में उसी वर्ग में है, जिसमें सीसा और टिन हैं। इसका आविष्कार 1886 ई. सी. विंकलर ने किया था। जरमेनियम का संकेत Ge, परमाणु संख्या 32 और परमाणु भार 72.6 है। यह तत्व बड़ी अल्प मात्रा में पृथ्वी पर पाया जाता है। साधारणत: यह जस्ते के खनिजों के साथ मिला हुआ मिलता है। खनिजों को जलाने पर जो राख बच जाती है उसमें 0.25, प्रतिशत जरमेनियम ऑक्साइड रहता है।
प्राप्ति
इसको पहले वाष्पशील टेट्राक्लोराइड में परिणत करते हैं। टेट्राक्लोराइड का प्रभाजक आसवन करके अन्य धातुओं से यह पृथक् किया जाता है। इसके ऑक्साइड को ऐलुमिनियम या कार्बन या हाइड्रोजन द्वारा अवकृत करने से धातु प्राप्त होती है।
गुण
- जरमेनियम कुछ भूरापन लिए श्वेत रंग की धातु है।
- इसकी बनावट मणिभीय होती है। यह अति भंगुर होता है।
- इसका विशिष्ट गुरुत्व 20° सेल्सियस पर 5.35 और गलनांक 958.5° सेल्सियस है। ऑक्सीजन में गरम करने से ऑक्साइड (GeO2) बनता है।
- इसका वर्णहीन टेट्राक्लोराइड द्रव (क्वथनांक 83° सेल्सियस), टेट्राब्रोमाइट रंगहीन और टेट्राआयोडाइड नारंगी रंग का ठोस होता है, जो क्रमश: 26.8° और 144° सेल्सियस पर पिघलता है।
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
बाहरी कड़ियाँ
संबंधित लेख
आवर्त सारणी | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Lv | Uus | Uuo | ||||||||||
|