"विलोम शब्द" के अवतरणों में अंतर

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
यहाँ जाएँ:भ्रमण, खोजें
पंक्ति 1: पंक्ति 1:
 
;विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)
 
;विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)
किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं। या एक - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला''' ।
+
किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं। या एक - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - *'''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला*''' ।
  
 
====वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द====
 
====वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द====
पंक्ति 9: पंक्ति 9:
 
| valign="top"|
 
| valign="top"|
 
===अ===
 
===अ===
 
+
*'''अमृत'''- विष
'''अमृत'''- विष
+
*'''अथ'''- इति
'''अथ'''- इति
+
*'''अन्धकार'''- प्रकाश
'''अन्धकार'''- प्रकाश
+
*'''अल्पायु'''- दीर्घायु
'''अल्पायु'''- दीर्घायु
+
*'''अनुराग'''- विराग
'''अनुराग'''- विराग
+
*'''अनुज'''- अग्रज
'''अनुज'''- अग्रज
+
*'''अधिक'''- न्यून
'''अधिक'''- न्यून
+
*'''अर्थ'''- अनर्थ
'''अर्थ'''- अनर्थ
+
*'''अपेक्षा'''- नगद
'''अपेक्षा'''- नगद
+
*'''अतिवृष्टि'''- अनावृष्टि
'''अतिवृष्टि'''- अनावृष्टि
+
*'''अनुपस्थिति'''- उपस्थिति
'''अनुपस्थिति'''- उपस्थिति
+
*'''अज्ञान'''- ज्ञान  
'''अज्ञान'''- ज्ञान  
+
*'''अनुकूल'''- प्रतिकूल
'''अनुकूल'''- प्रतिकूल
+
*'''अभिज्ञ'''- अनभिज्ञ
'''अभिज्ञ'''- अनभिज्ञ
 
 
'''[[अल्प]]'''- अधिक
 
'''[[अल्प]]'''- अधिक
'''अनिवार्य'''- वैकल्पिक
+
*'''अनिवार्य'''- वैकल्पिक
'''अगम'''- सुगम
+
*'''अगम'''- सुगम
'''अभिमान'''- नम्रता
+
*'''अभिमान'''- नम्रता
'''अनुग्रह'''- विग्रह
+
*'''अनुग्रह'''- विग्रह
'''अपमान'''- सम्मान
+
*'''अपमान'''- सम्मान
'''अरुचि'''- रुचि
+
*'''अरुचि'''- रुचि
'''अर्वाचीन'''- प्राचीन
+
*'''अर्वाचीन'''- प्राचीन
'''अवनति'''- उन्नति
+
*'''अवनति'''- उन्नति
'''अवनी'''- अंबर
+
*'''अवनी'''- अंबर
'''अच्छा'''- बुरा  
+
*'''अच्छा'''- बुरा  
'''अच्छाई'''- बुराई  
+
*'''अच्छाई'''- बुराई  
'''अमीर'''- ग़रीब  
+
*'''अमीर'''- ग़रीब  
'''अंधेरा'''- उजाला  
+
*'''अंधेरा'''- उजाला  
'''अर्जित'''- अनर्जित   
+
*'''अर्जित'''- अनर्जित   
'''अंत'''- प्रारंभ  
+
*'''अंत'''- प्रारंभ  
'''अंतिम'''- प्रारंभिक  
+
*'''अंतिम'''- प्रारंभिक  
'''अनजान'''- जाना-पहचाना  
+
*'''अनजान'''- जाना-पहचाना  
  
 
===आ===
 
===आ===
  
'''आदि'''- अंत
+
*'''आदि'''- अंत
'''आगामी'''- गत
+
*'''आगामी'''- गत
'''आग्रह'''- दुराग्रह
+
*'''आग्रह'''- दुराग्रह
'''आकर्षण'''- विकर्षण
+
*'''आकर्षण'''- विकर्षण
'''आदान'''- प्रदान
+
*'''आदान'''- प्रदान
'''आलस्य'''- स्फूर्ति
+
*'''आलस्य'''- स्फूर्ति
'''आदर्श'''- यथार्थ
+
*'''आदर्श'''- यथार्थ
'''आय'''- व्यय
+
*'''आय'''- व्यय
'''आहार'''- निराहार
+
*'''आहार'''- निराहार
'''आविर्भाव'''- तिरोभाव
+
*'''आविर्भाव'''- तिरोभाव
'''आमिष'''- निरामिष
+
*'''आमिष'''- निरामिष
'''आर्द्र'''- शुष्क
+
*'''आर्द्र'''- शुष्क
'''आज़ादी'''- गुलामी
+
*'''आज़ादी'''- गुलामी
 
'''[[आकाश तत्व|आकाश]]'''- पाताल
 
'''[[आकाश तत्व|आकाश]]'''- पाताल
'''आशा'''- निराशा
+
*'''आशा'''- निराशा
'''आश्रित'''- निराश्रित
+
*'''आश्रित'''- निराश्रित
'''आरंभ'''- अंत
+
*'''आरंभ'''- अंत
'''आदर'''- अनादर
+
*'''आदर'''- अनादर
'''आलोक'''- अंधकार
+
*'''आलोक'''- अंधकार
'''आयात'''- निर्यात
+
*'''आयात'''- निर्यात
'''आर्य'''- अनार्य
+
*'''आर्य'''- अनार्य
'''आदि'''- अनादि
+
*'''आदि'''- अनादि
'''आस्तिक'''- नास्तिक
+
*'''आस्तिक'''- नास्तिक
'''आस्था'''- अनास्था
+
*'''आस्था'''- अनास्था
'''आवश्यक'''- अनावश्यक
+
*'''आवश्यक'''- अनावश्यक
'''आनंद'''- शोक
+
*'''आनंद'''- शोक
'''आधुनिक'''- प्राचीन
+
*'''आधुनिक'''- प्राचीन
'''आना'''- जाना  
+
*'''आना'''- जाना  
'''आलस्य'''- फुर्ती  
+
*'''आलस्य'''- फुर्ती  
'''आध्यात्मिक'''- भौतिक  
+
*'''आध्यात्मिक'''- भौतिक  
  
 
===इ===
 
===इ===
  
'''इच्छा'''- अनिच्छा
+
*'''इच्छा'''- अनिच्छा
'''इष्ट'''- अनिष्ट
+
*'''इष्ट'''- अनिष्ट
'''इच्छित'''- अनिच्छित
+
*'''इच्छित'''- अनिच्छित
'''इहलोक'''- परलोक
+
*'''इहलोक'''- परलोक
  
 
===ई===
 
===ई===
पंक्ति 88: पंक्ति 87:
 
===उ===
 
===उ===
  
'''उत्कर्ष'''- अपकर्ष
+
*'''उत्कर्ष'''- अपकर्ष
'''उत्थान'''- पतन
+
*'''उत्थान'''- पतन
'''उद्यमी'''- आलसी
+
*'''उद्यमी'''- आलसी
'''उर्वर'''- ऊसर
+
*'''उर्वर'''- ऊसर
'''उधार'''- नगद
+
*'''उधार'''- नगद
'''उपस्थित'''- अनुपस्थित
+
*'''उपस्थित'''- अनुपस्थित
'''उत्कृष्ट'''- निकृष्ट
+
*'''उत्कृष्ट'''- निकृष्ट
'''उत्तम'''- अधम
+
*'''उत्तम'''- अधम
'''उपजाऊं'''- बंजर
+
*'''उपजाऊं'''- बंजर
'''उदय'''- अस्त
+
*'''उदय'''- अस्त
'''उपकार'''- अपकार
+
*'''उपकार'''- अपकार
'''उदार'''- अनुदार
+
*'''उदार'''- अनुदार
'''उत्तीर्ण'''- अनुत्तीर्ण
+
*'''उत्तीर्ण'''- अनुत्तीर्ण
'''उत्तर'''- दक्षिण
+
*'''उत्तर'''- दक्षिण
'''ऊंचा'''- नीचा  
+
*'''ऊंचा'''- नीचा  
'''उन्नति'''- अवनति   
+
*'''उन्नति'''- अवनति   
'''उचित'''- अनुचित  
+
*'''उचित'''- अनुचित  
'''उत्तरार्द्ध'''- पूर्वार्द्ध   
+
*'''उत्तरार्द्ध'''- पूर्वार्द्ध   
  
 
===ए===
 
===ए===
  
'''एकता'''- अनेकता
+
*'''एकता'''- अनेकता
'''एक'''- अनेक
+
*'''एक'''- अनेक
  
 
===ऐ===
 
===ऐ===
  
'''ऐसा'''- वैसा
+
*'''ऐसा'''- वैसा
  
 
===ओ===
 
===ओ===
पंक्ति 121: पंक्ति 120:
 
===औ===
 
===औ===
  
'''औपचारिक'''- अनौपचारिक  
+
*'''औपचारिक'''- अनौपचारिक  
  
 
===ॠ===
 
===ॠ===
पंक्ति 128: पंक्ति 127:
 
===क===
 
===क===
  
'''कृतज्ञ'''- कृतघ्न
+
*'''कृतज्ञ'''- कृतघ्न
'''क्रय'''- विक्रय
+
*'''क्रय'''- विक्रय
'''कमाना'''- खर्च करना
+
*'''कमाना'''- खर्च करना
'''क्रूर'''- दयालु
+
*'''क्रूर'''- दयालु
'''कच्चा'''- पक्का
+
*'''कच्चा'''- पक्का
'''कटु'''- मधुर
+
*'''कटु'''- मधुर
'''क्रिया'''- प्रतिक्रिया
+
*'''क्रिया'''- प्रतिक्रिया
'''कड़वा'''- मीठा
+
*'''कड़वा'''- मीठा
'''क्रुद्ध'''- शान्त
+
*'''क्रुद्ध'''- शान्त
'''कर्म'''- निष्कर्म
+
*'''कर्म'''- निष्कर्म
'''कठिनाई'''- सरलता  
+
*'''कठिनाई'''- सरलता  
'''कच्चा माल'''- तैयार माल  
+
*'''कच्चा माल'''- तैयार माल  
'''कभी-कभी'''- अक्सर  
+
*'''कभी-कभी'''- अक्सर  
'''कठिन'''- सरल  
+
*'''कठिन'''- सरल  
'''केंद्रित'''- विकेंद्रित  
+
*'''केंद्रित'''- विकेंद्रित  
'''क़रीबी'''- दूर के  
+
*'''क़रीबी'''- दूर के  
'''कम'''- अघिक  
+
*'''कम'''- अघिक  
  
 
===ख===
 
===ख===
  
'''खेद'''- प्रसन्नता
+
*'''खेद'''- प्रसन्नता
'''खिलना'''- मुरझाना
+
*'''खिलना'''- मुरझाना
'''खुशी'''- दुख, गम
+
*'''खुशी'''- दुख, गम
'''ख़रीददार'''- विक्रेता  
+
*'''ख़रीददार'''- विक्रेता  
'''ख़रीद'''- बिक्री  
+
*'''ख़रीद'''- बिक्री  
'''ख़रीदना'''- बेचना  
+
*'''ख़रीदना'''- बेचना  
  
 
| valign="top"|
 
| valign="top"|
 
===ग===
 
===ग===
  
'''गर्म'''- ठंडा
+
*'''गर्म'''- ठंडा
'''गन्दा'''- साफ़
+
*'''गन्दा'''- साफ़
'''गहरा'''- उथला
+
*'''गहरा'''- उथला
'''गुरु'''- लघु
+
*'''गुरु'''- लघु
'''ग़रीब'''- अमीर
+
*'''ग़रीब'''- अमीर
'''गुण'''- दोष, अवगुण
+
*'''गुण'''- दोष, अवगुण
'''ग़लत'''- सही  
+
*'''ग़लत'''- सही  
  
 
===घ===
 
===घ===
  
'''घृणा'''- प्रेम
+
*'''घृणा'''- प्रेम
'''घात'''- प्रतिघात
+
*'''घात'''- प्रतिघात
'''घर'''- बाहर
+
*'''घर'''- बाहर
'''घाटा'''- फ़ायदा  
+
*'''घाटा'''- फ़ायदा  
  
 
===च===
 
===च===
  
'''चर'''- अचर
+
*'''चर'''- अचर
'''चौड़ी'''- संकरी, तंग  
+
*'''चौड़ी'''- संकरी, तंग  
  
 
===छ===
 
===छ===
  
'''छोटा'''- बड़ा
+
*'''छोटा'''- बड़ा
'''छूत'''- अछूत
+
*'''छूत'''- अछूत
  
 
===ज===
 
===ज===
  
'''जन्म'''- मृत्यु
+
*'''जन्म'''- मृत्यु
'''जल्दी'''- देरी
+
*'''जल्दी'''- देरी
'''जीवन'''- मरण
+
*'''जीवन'''- मरण
'''जल'''- थल
+
*'''जल'''- थल
'''जड़'''- चेतन
+
*'''जड़'''- चेतन
'''जंगम'''- स्थावर
+
*'''जंगम'''- स्थावर
'''जटिल'''- सरस
+
*'''जटिल'''- सरस
'''जिम्मेदार'''- गैर
+
*'''जिम्मेदार'''- गैर
  
 
===झ===
 
===झ===
  
'''झूठ'''- सच  
+
*'''झूठ'''- सच  
  
 
===ट===
 
===ट===
पंक्ति 203: पंक्ति 202:
 
===ठ===
 
===ठ===
  
'''ठोस'''- तरल
+
*'''ठोस'''- तरल
  
 
===ड===
 
===ड===
  
'''डरपोक'''- निड़र   
+
*'''डरपोक'''- निड़र   
  
 
===ढ===
 
===ढ===
पंक्ति 217: पंक्ति 216:
 
===त===
 
===त===
  
'''तुच्छ'''- महान
+
*'''तुच्छ'''- महान
'''तकलीफ'''- आराम  
+
*'''तकलीफ'''- आराम  
'''तपन'''- ठंडक  
+
*'''तपन'''- ठंडक  
  
 
===थ===
 
===थ===
पंक्ति 226: पंक्ति 225:
 
===द===
 
===द===
  
'''दुर्लभ'''- सुलभ
+
*'''दुर्लभ'''- सुलभ
'''दाता'''- याचक
+
*'''दाता'''- याचक
'''दिन'''- रात
+
*'''दिन'''- रात
'''देव'''- दानव
+
*'''देव'''- दानव
'''दुराचारी'''- सदाचारी
+
*'''दुराचारी'''- सदाचारी
'''दयालु'''- निर्दयी  
+
*'''दयालु'''- निर्दयी  
'''देशी'''- परदेशी  
+
*'''देशी'''- परदेशी  
  
 
===ध===
 
===ध===
  
'''धीरे'''- तेज़  
+
*'''धीरे'''- तेज़  
'''धनी'''- ग़रीब, निर्धन
+
*'''धनी'''- ग़रीब, निर्धन
'''धर्म'''- अधर्म
+
*'''धर्म'''- अधर्म
'''धूप'''- छाँव
+
*'''धूप'''- छाँव
'''धीर'''- अधीर
+
*'''धीर'''- अधीर
  
 
===न===
 
===न===
  
'''न्याय'''- अन्याय  
+
*'''न्याय'''- अन्याय  
'''निजी'''- सार्वजनिक  
+
*'''निजी'''- सार्वजनिक  
'''नकद'''- उधार  
+
*'''नकद'''- उधार  
'''नियमित'''- अनियमित  
+
*'''नियमित'''- अनियमित  
'''निश्चित'''- अनिश्चित  
+
*'''निश्चित'''- अनिश्चित  
'''निरक्षर'''- साक्षर
+
*'''निरक्षर'''- साक्षर
'''नूतन'''- पुरातन
+
*'''नूतन'''- पुरातन
'''निंदा'''- स्तुति
+
*'''निंदा'''- स्तुति
'''निर्दोष'''- र्दोष
+
*'''निर्दोष'''- र्दोष
'''नीचा'''- ऊंचा
+
*'''नीचा'''- ऊंचा
'''नकली'''- असली
+
*'''नकली'''- असली
'''निर्माण'''- विनाश
+
*'''निर्माण'''- विनाश
'''निकट'''- दूर
+
*'''निकट'''- दूर
  
 
===प===
 
===प===
  
'''प्यार'''- घृणा  
+
*'''प्यार'''- घृणा  
 
'''[[प्रत्यक्ष]]'''- परोक्ष
 
'''[[प्रत्यक्ष]]'''- परोक्ष
'''पतला'''- मोटा
+
*'''पतला'''- मोटा
'''पाप'''- पुण्य
+
*'''पाप'''- पुण्य
'''पतिव्रता'''- कुलटा
+
*'''पतिव्रता'''- कुलटा
'''प्रलय'''- सृष्टि
+
*'''प्रलय'''- सृष्टि
'''पवित्र'''- अपवित्र
+
*'''पवित्र'''- अपवित्र
'''प्रश्न'''- उत्तर
+
*'''प्रश्न'''- उत्तर
'''पूर्ण'''- अपूर्ण
+
*'''पूर्ण'''- अपूर्ण
'''प्रेम'''- घृणा
+
*'''प्रेम'''- घृणा
'''परतंत्र'''- स्वतंत्र
+
*'''परतंत्र'''- स्वतंत्र
'''प्राचीन'''- नवीन / नया   
+
*'''प्राचीन'''- नवीन / नया   
'''पक्ष'''- निष्पक्ष  
+
*'''पक्ष'''- निष्पक्ष  
'''प्राकृतिक'''- अप्राकृतिक  
+
*'''प्राकृतिक'''- अप्राकृतिक  
'''पहाड़'''- मैदान  
+
*'''पहाड़'''- मैदान  
'''प्रसन्न'''- अप्रसन्न  
+
*'''प्रसन्न'''- अप्रसन्न  
'''प्रभावित'''- अप्रभावित  
+
*'''प्रभावित'''- अप्रभावित  
'''पोषण'''- कुपोषण  
+
*'''पोषण'''- कुपोषण  
'''परिचित'''- अपरिचित  
+
*'''परिचित'''- अपरिचित  
'''प्रवेश'''- निकास  
+
*'''प्रवेश'''- निकास  
'''पदोन्नति'''- पदावनति  
+
*'''पदोन्नति'''- पदावनति  
'''प्रतिकूल'''- अनुकूल  
+
*'''प्रतिकूल'''- अनुकूल  
'''प्रारंभ'''- अंत  
+
*'''प्रारंभ'''- अंत  
'''पसंद'''- नापसंद  
+
*'''पसंद'''- नापसंद  
  
 
===फ===
 
===फ===
पंक्ति 290: पंक्ति 289:
 
===ब===
 
===ब===
  
'''बंधन'''- मुक्ति
+
*'''बंधन'''- मुक्ति
'''बुद्धिमता'''- मूर्खता
+
*'''बुद्धिमता'''- मूर्खता
'''बासी'''- ताजा
+
*'''बासी'''- ताजा
'''बाढ़'''- सूखा
+
*'''बाढ़'''- सूखा
'''बुराई'''- भलाई
+
*'''बुराई'''- भलाई
  
 
===भ===
 
===भ===
  
'''भूलना'''- याद करना
+
*'''भूलना'''- याद करना
'''भाव'''- अभाव
+
*'''भाव'''- अभाव
  
 
===म===
 
===म===
  
'''मूक'''- वाचाल
+
*'''मूक'''- वाचाल
'''मितव्यय'''- अपव्यय
+
*'''मितव्यय'''- अपव्यय
'''मोक्ष'''- बंधन
+
*'''मोक्ष'''- बंधन
'''मौखिक'''- लिखित
+
*'''मौखिक'''- लिखित
'''मानवता'''- दानवता
+
*'''मानवता'''- दानवता
'''महात्मा'''- दुरात्मा
+
*'''महात्मा'''- दुरात्मा
'''मान'''- अपमान
+
*'''मान'''- अपमान
'''मधुर'''- कटु
+
*'''मधुर'''- कटु
'''मित्र'''- शत्रु
+
*'''मित्र'''- शत्रु
'''मिथ्या'''- सत्य
+
*'''मिथ्या'''- सत्य
'''मंगल'''- अमंगल
+
*'''मंगल'''- अमंगल
'''महंगा'''- सस्ता  
+
*'''महंगा'''- सस्ता  
'''मेहनती'''- आलसी / कामचोर  
+
*'''मेहनती'''- आलसी / कामचोर  
'''मृत्यु'''- जन्म  
+
*'''मृत्यु'''- जन्म  
'''मंजूर'''- नामंजूर  
+
*'''मंजूर'''- नामंजूर  
'''मुमकिन'''- नामुमकिन  
+
*'''मुमकिन'''- नामुमकिन  
  
 
| valign="top"|
 
| valign="top"|
 
===य===
 
===य===
  
'''यश'''- अपयश
+
*'''यश'''- अपयश
'''युद्ध'''- शांति  
+
*'''युद्ध'''- शांति  
'''योग्य'''- अयोग्य  
+
*'''योग्य'''- अयोग्य  
  
 
===र===
 
===र===
  
'''रात'''- दिन
+
*'''रात'''- दिन
'''रुग्ण'''- स्वस्थ
+
*'''रुग्ण'''- स्वस्थ
'''रक्षक'''- भक्षक
+
*'''रक्षक'''- भक्षक
'''राग'''- द्वेष
+
*'''राग'''- द्वेष
'''रात्रि'''- दिवस
+
*'''रात्रि'''- दिवस
'''राजा'''- रंक
+
*'''राजा'''- रंक
'''रुचि'''- अरुचि  
+
*'''रुचि'''- अरुचि  
'''रईस'''- ग़रीब  
+
*'''रईस'''- ग़रीब  
'''रुचि'''- अरुचि  
+
*'''रुचि'''- अरुचि  
'''रोजगार'''- बेरोजगार  
+
*'''रोजगार'''- बेरोजगार  
  
 
===ल===
 
===ल===
  
'''लाभ'''- हानि
+
*'''लाभ'''- हानि
'''लोकतंत्र'''- राजतंत्र  
+
*'''लोकतंत्र'''- राजतंत्र  
'''लिखित'''- मौखिक  
+
*'''लिखित'''- मौखिक  
  
 
===व===
 
===व===
  
'''व्यवस्था'''- अव्यवस्था  
+
*'''व्यवस्था'''- अव्यवस्था  
'''व्यावहारिक'''- अव्यावहारिक  
+
*'''व्यावहारिक'''- अव्यावहारिक  
'''विधि'''- निषेध
+
*'''विधि'''- निषेध
'''विधवा'''- सधवा
+
*'''विधवा'''- सधवा
'''वरदान'''- अभिशाप
+
*'''वरदान'''- अभिशाप
'''विनम्रता'''- घमंड
+
*'''विनम्रता'''- घमंड
'''विजय'''- पराजय
+
*'''विजय'''- पराजय
'''वसंत'''- पतझर
+
*'''वसंत'''- पतझर
'''विरोध'''- समर्थन
+
*'''विरोध'''- समर्थन
'''विशुद्ध'''- दूषित
+
*'''विशुद्ध'''- दूषित
'''विषम'''- सम
+
*'''विषम'''- सम
'''विद्वान'''- मूर्ख
+
*'''विद्वान'''- मूर्ख
'''विश्वास'''- अविश्वास  
+
*'''विश्वास'''- अविश्वास  
'''विकसित'''- अविकसित  
+
*'''विकसित'''- अविकसित  
'''विशिष्ट'''- सामान्य / साधारण  
+
*'''विशिष्ट'''- सामान्य / साधारण  
'''विश्वनीय'''- अविश्वनीय  
+
*'''विश्वनीय'''- अविश्वनीय  
'''विस्तृत'''- संक्षिप्त  
+
*'''विस्तृत'''- संक्षिप्त  
'''विकास'''- ह्रास  
+
*'''विकास'''- ह्रास  
  
 
===श===
 
===श===
  
'''श्वेत'''- श्याम  
+
*'''श्वेत'''- श्याम  
'''शयन'''- जागरण
+
*'''शयन'''- जागरण
'''शीत'''- उष्ण
+
*'''शीत'''- उष्ण
'''शुभ'''- अशुभ
+
*'''शुभ'''- अशुभ
'''शुष्क'''- आर्द्र
+
*'''शुष्क'''- आर्द्र
'''शोर'''- शांन्ति
+
*'''शोर'''- शांन्ति
'''शुक्ल'''- कृष्ण
+
*'''शुक्ल'''- कृष्ण
'''शूर'''- कायर
+
*'''शूर'''- कायर
  
 
===श्र===
 
===श्र===
  
'''श्रम'''- विश्राम
+
*'''श्रम'''- विश्राम
'''श्रोता'''- वक्ता  
+
*'''श्रोता'''- वक्ता  
  
 
===ष===
 
===ष===
पंक्ति 388: पंक्ति 387:
 
===स===
 
===स===
  
'''स्वतंत्र'''- परतंत्र   
+
*'''स्वतंत्र'''- परतंत्र   
'''स्वस्थ'''- अस्वस्थ  
+
*'''स्वस्थ'''- अस्वस्थ  
'''स्वीकृत'''- अस्वीकृत
+
*'''स्वीकृत'''- अस्वीकृत
'''स्वदेश'''- विदेश
+
*'''स्वदेश'''- विदेश
'''स्वर्ग'''- नरक
+
*'''स्वर्ग'''- नरक
'''स्तुति'''- निंदा
+
*'''स्तुति'''- निंदा
'''स्वाधीन'''- पराधीन
+
*'''स्वाधीन'''- पराधीन
'''स्वत्रंता'''- दासता
+
*'''स्वत्रंता'''- दासता
'''स्वीकार'''- अस्वीकार
+
*'''स्वीकार'''- अस्वीकार
'''स्थाई'''- अस्थायी
+
*'''स्थाई'''- अस्थायी
'''सजीव'''- निर्जीव
+
*'''सजीव'''- निर्जीव
'''सुगंध'''- दुर्गन्ध
+
*'''सुगंध'''- दुर्गन्ध
'''संक्षेप'''- विस्तार
+
*'''संक्षेप'''- विस्तार
'''सरस'''- नीरस
+
*'''सरस'''- नीरस
'''सौभाग्य'''- दुर्भाग्य
+
*'''सौभाग्य'''- दुर्भाग्य
'''सगुण'''- निर्गुण
+
*'''सगुण'''- निर्गुण
'''सक्रिय'''- निष्क्रय
+
*'''सक्रिय'''- निष्क्रय
'''सफल'''- असफल
+
*'''सफल'''- असफल
'''सज्जन'''- दुर्जन
+
*'''सज्जन'''- दुर्जन
'''संतोष'''- असंतोष
+
*'''संतोष'''- असंतोष
'''सुखान्त'''- दुखांत  
+
*'''सुखान्त'''- दुखांत  
'''सच'''- झूठ
+
*'''सच'''- झूठ
'''सुन्दर'''- बदसूरत, कुरूप
+
*'''सुन्दर'''- बदसूरत, कुरूप
'''साक्षर'''- निरक्षर
+
*'''साक्षर'''- निरक्षर
'''साधु'''- असाधु
+
*'''साधु'''- असाधु
'''सुपुत्र'''- कुपुत्र
+
*'''सुपुत्र'''- कुपुत्र
'''सुर'''- असुर
+
*'''सुर'''- असुर
'''सुमति'''- कुमति
+
*'''सुमति'''- कुमति
'''साकार'''- निराकार
+
*'''साकार'''- निराकार
'''सुजन'''- दुर्जन
+
*'''सुजन'''- दुर्जन
'''सम्मान'''- अपमान, अनादर
+
*'''सम्मान'''- अपमान, अनादर
 
''सूर्योदय'''- सूर्यास्त  
 
''सूर्योदय'''- सूर्यास्त  
'''सामान्य'''- विशेष  
+
*'''सामान्य'''- विशेष  
'''सरकारी'''- गैरसरकारी  
+
*'''सरकारी'''- गैरसरकारी  
'''सुविधा'''- असुविधा  
+
*'''सुविधा'''- असुविधा  
'''सस्ता'''- महंगा  
+
*'''सस्ता'''- महंगा  
'''सक्षम'''- अक्षम  
+
*'''सक्षम'''- अक्षम  
'''सुबह'''- शाम  
+
*'''सुबह'''- शाम  
'''सुरक्षित'''- असुरक्षित  
+
*'''सुरक्षित'''- असुरक्षित  
'''संभव'''- असंभव  
+
*'''संभव'''- असंभव  
'''संतुलन'''- असंतुलन  
+
*'''संतुलन'''- असंतुलन  
'''सावधानी'''- असावधानी  
+
*'''सावधानी'''- असावधानी  
'''सघन'''- विरल  
+
*'''सघन'''- विरल  
'''सहायक'''- बाधक  
+
*'''सहायक'''- बाधक  
'''सहमत'''- असहमत  
+
*'''सहमत'''- असहमत  
'''सुख'''- दुख  
+
*'''सुख'''- दुख  
'''सहयोग'''- असहयोग  
+
*'''सहयोग'''- असहयोग  
'''सहमति'''- असहमति  
+
*'''सहमति'''- असहमति  
'''समापन'''- उद्घाटन  
+
*'''समापन'''- उद्घाटन  
'''सर्दी'''- गर्मी  
+
*'''सर्दी'''- गर्मी  
'''समाजवाद'''- पूँजीवाद  
+
*'''समाजवाद'''- पूँजीवाद  
'''संतुलित'''- असंतुलित  
+
*'''संतुलित'''- असंतुलित  
  
 
===ह===
 
===ह===
  
'''हर्ष'''- शोक  
+
*'''हर्ष'''- शोक  
'''हित'''- अहित
+
*'''हित'''- अहित
'''हिंसा'''- अहिंसा
+
*'''हिंसा'''- अहिंसा
'''हार'''- जीत  
+
*'''हार'''- जीत  
'''हानि'''- लाभ  
+
*'''हानि'''- लाभ  
  
 
===क्ष===
 
===क्ष===
  
'''क्षणिक'''- शाश्वत
+
*'''क्षणिक'''- शाश्वत
  
 
===त्र===
 
===त्र===
पंक्ति 458: पंक्ति 457:
 
===ज्ञ===
 
===ज्ञ===
  
'''ज्ञान'''- अज्ञान
+
*'''ज्ञान'''- अज्ञान
  
 
|}
 
|}

09:15, 20 जून 2011 का अवतरण

विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द / Antonym Word)

किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं। या एक - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - *उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला*

वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द

अं
क्ष त्र ज्ञ श्र

  • अमृत- विष
  • अथ- इति
  • अन्धकार- प्रकाश
  • अल्पायु- दीर्घायु
  • अनुराग- विराग
  • अनुज- अग्रज
  • अधिक- न्यून
  • अर्थ- अनर्थ
  • अपेक्षा- नगद
  • अतिवृष्टि- अनावृष्टि
  • अनुपस्थिति- उपस्थिति
  • अज्ञान- ज्ञान
  • अनुकूल- प्रतिकूल
  • अभिज्ञ- अनभिज्ञ

अल्प- अधिक

  • अनिवार्य- वैकल्पिक
  • अगम- सुगम
  • अभिमान- नम्रता
  • अनुग्रह- विग्रह
  • अपमान- सम्मान
  • अरुचि- रुचि
  • अर्वाचीन- प्राचीन
  • अवनति- उन्नति
  • अवनी- अंबर
  • अच्छा- बुरा
  • अच्छाई- बुराई
  • अमीर- ग़रीब
  • अंधेरा- उजाला
  • अर्जित- अनर्जित
  • अंत- प्रारंभ
  • अंतिम- प्रारंभिक
  • अनजान- जाना-पहचाना

  • आदि- अंत
  • आगामी- गत
  • आग्रह- दुराग्रह
  • आकर्षण- विकर्षण
  • आदान- प्रदान
  • आलस्य- स्फूर्ति
  • आदर्श- यथार्थ
  • आय- व्यय
  • आहार- निराहार
  • आविर्भाव- तिरोभाव
  • आमिष- निरामिष
  • आर्द्र- शुष्क
  • आज़ादी- गुलामी

आकाश- पाताल

  • आशा- निराशा
  • आश्रित- निराश्रित
  • आरंभ- अंत
  • आदर- अनादर
  • आलोक- अंधकार
  • आयात- निर्यात
  • आर्य- अनार्य
  • आदि- अनादि
  • आस्तिक- नास्तिक
  • आस्था- अनास्था
  • आवश्यक- अनावश्यक
  • आनंद- शोक
  • आधुनिक- प्राचीन
  • आना- जाना
  • आलस्य- फुर्ती
  • आध्यात्मिक- भौतिक

  • इच्छा- अनिच्छा
  • इष्ट- अनिष्ट
  • इच्छित- अनिच्छित
  • इहलोक- परलोक

  • उत्कर्ष- अपकर्ष
  • उत्थान- पतन
  • उद्यमी- आलसी
  • उर्वर- ऊसर
  • उधार- नगद
  • उपस्थित- अनुपस्थित
  • उत्कृष्ट- निकृष्ट
  • उत्तम- अधम
  • उपजाऊं- बंजर
  • उदय- अस्त
  • उपकार- अपकार
  • उदार- अनुदार
  • उत्तीर्ण- अनुत्तीर्ण
  • उत्तर- दक्षिण
  • ऊंचा- नीचा
  • उन्नति- अवनति
  • उचित- अनुचित
  • उत्तरार्द्ध- पूर्वार्द्ध

  • एकता- अनेकता
  • एक- अनेक

  • ऐसा- वैसा

  • औपचारिक- अनौपचारिक

  • कृतज्ञ- कृतघ्न
  • क्रय- विक्रय
  • कमाना- खर्च करना
  • क्रूर- दयालु
  • कच्चा- पक्का
  • कटु- मधुर
  • क्रिया- प्रतिक्रिया
  • कड़वा- मीठा
  • क्रुद्ध- शान्त
  • कर्म- निष्कर्म
  • कठिनाई- सरलता
  • कच्चा माल- तैयार माल
  • कभी-कभी- अक्सर
  • कठिन- सरल
  • केंद्रित- विकेंद्रित
  • क़रीबी- दूर के
  • कम- अघिक

  • खेद- प्रसन्नता
  • खिलना- मुरझाना
  • खुशी- दुख, गम
  • ख़रीददार- विक्रेता
  • ख़रीद- बिक्री
  • ख़रीदना- बेचना

  • गर्म- ठंडा
  • गन्दा- साफ़
  • गहरा- उथला
  • गुरु- लघु
  • ग़रीब- अमीर
  • गुण- दोष, अवगुण
  • ग़लत- सही

  • घृणा- प्रेम
  • घात- प्रतिघात
  • घर- बाहर
  • घाटा- फ़ायदा

  • चर- अचर
  • चौड़ी- संकरी, तंग

  • छोटा- बड़ा
  • छूत- अछूत

  • जन्म- मृत्यु
  • जल्दी- देरी
  • जीवन- मरण
  • जल- थल
  • जड़- चेतन
  • जंगम- स्थावर
  • जटिल- सरस
  • जिम्मेदार- गैर

  • झूठ- सच

  • ठोस- तरल

  • डरपोक- निड़र

  • तुच्छ- महान
  • तकलीफ- आराम
  • तपन- ठंडक

  • दुर्लभ- सुलभ
  • दाता- याचक
  • दिन- रात
  • देव- दानव
  • दुराचारी- सदाचारी
  • दयालु- निर्दयी
  • देशी- परदेशी

  • धीरे- तेज़
  • धनी- ग़रीब, निर्धन
  • धर्म- अधर्म
  • धूप- छाँव
  • धीर- अधीर

  • न्याय- अन्याय
  • निजी- सार्वजनिक
  • नकद- उधार
  • नियमित- अनियमित
  • निश्चित- अनिश्चित
  • निरक्षर- साक्षर
  • नूतन- पुरातन
  • निंदा- स्तुति
  • निर्दोष- र्दोष
  • नीचा- ऊंचा
  • नकली- असली
  • निर्माण- विनाश
  • निकट- दूर

  • प्यार- घृणा

प्रत्यक्ष- परोक्ष

  • पतला- मोटा
  • पाप- पुण्य
  • पतिव्रता- कुलटा
  • प्रलय- सृष्टि
  • पवित्र- अपवित्र
  • प्रश्न- उत्तर
  • पूर्ण- अपूर्ण
  • प्रेम- घृणा
  • परतंत्र- स्वतंत्र
  • प्राचीन- नवीन / नया
  • पक्ष- निष्पक्ष
  • प्राकृतिक- अप्राकृतिक
  • पहाड़- मैदान
  • प्रसन्न- अप्रसन्न
  • प्रभावित- अप्रभावित
  • पोषण- कुपोषण
  • परिचित- अपरिचित
  • प्रवेश- निकास
  • पदोन्नति- पदावनति
  • प्रतिकूल- अनुकूल
  • प्रारंभ- अंत
  • पसंद- नापसंद

  • बंधन- मुक्ति
  • बुद्धिमता- मूर्खता
  • बासी- ताजा
  • बाढ़- सूखा
  • बुराई- भलाई

  • भूलना- याद करना
  • भाव- अभाव

  • मूक- वाचाल
  • मितव्यय- अपव्यय
  • मोक्ष- बंधन
  • मौखिक- लिखित
  • मानवता- दानवता
  • महात्मा- दुरात्मा
  • मान- अपमान
  • मधुर- कटु
  • मित्र- शत्रु
  • मिथ्या- सत्य
  • मंगल- अमंगल
  • महंगा- सस्ता
  • मेहनती- आलसी / कामचोर
  • मृत्यु- जन्म
  • मंजूर- नामंजूर
  • मुमकिन- नामुमकिन

  • यश- अपयश
  • युद्ध- शांति
  • योग्य- अयोग्य

  • रात- दिन
  • रुग्ण- स्वस्थ
  • रक्षक- भक्षक
  • राग- द्वेष
  • रात्रि- दिवस
  • राजा- रंक
  • रुचि- अरुचि
  • रईस- ग़रीब
  • रुचि- अरुचि
  • रोजगार- बेरोजगार

  • लाभ- हानि
  • लोकतंत्र- राजतंत्र
  • लिखित- मौखिक

  • व्यवस्था- अव्यवस्था
  • व्यावहारिक- अव्यावहारिक
  • विधि- निषेध
  • विधवा- सधवा
  • वरदान- अभिशाप
  • विनम्रता- घमंड
  • विजय- पराजय
  • वसंत- पतझर
  • विरोध- समर्थन
  • विशुद्ध- दूषित
  • विषम- सम
  • विद्वान- मूर्ख
  • विश्वास- अविश्वास
  • विकसित- अविकसित
  • विशिष्ट- सामान्य / साधारण
  • विश्वनीय- अविश्वनीय
  • विस्तृत- संक्षिप्त
  • विकास- ह्रास

  • श्वेत- श्याम
  • शयन- जागरण
  • शीत- उष्ण
  • शुभ- अशुभ
  • शुष्क- आर्द्र
  • शोर- शांन्ति
  • शुक्ल- कृष्ण
  • शूर- कायर

श्र

  • श्रम- विश्राम
  • श्रोता- वक्ता

  • स्वतंत्र- परतंत्र
  • स्वस्थ- अस्वस्थ
  • स्वीकृत- अस्वीकृत
  • स्वदेश- विदेश
  • स्वर्ग- नरक
  • स्तुति- निंदा
  • स्वाधीन- पराधीन
  • स्वत्रंता- दासता
  • स्वीकार- अस्वीकार
  • स्थाई- अस्थायी
  • सजीव- निर्जीव
  • सुगंध- दुर्गन्ध
  • संक्षेप- विस्तार
  • सरस- नीरस
  • सौभाग्य- दुर्भाग्य
  • सगुण- निर्गुण
  • सक्रिय- निष्क्रय
  • सफल- असफल
  • सज्जन- दुर्जन
  • संतोष- असंतोष
  • सुखान्त- दुखांत
  • सच- झूठ
  • सुन्दर- बदसूरत, कुरूप
  • साक्षर- निरक्षर
  • साधु- असाधु
  • सुपुत्र- कुपुत्र
  • सुर- असुर
  • सुमति- कुमति
  • साकार- निराकार
  • सुजन- दुर्जन
  • सम्मान- अपमान, अनादर

सूर्योदय'- सूर्यास्त

  • सामान्य- विशेष
  • सरकारी- गैरसरकारी
  • सुविधा- असुविधा
  • सस्ता- महंगा
  • सक्षम- अक्षम
  • सुबह- शाम
  • सुरक्षित- असुरक्षित
  • संभव- असंभव
  • संतुलन- असंतुलन
  • सावधानी- असावधानी
  • सघन- विरल
  • सहायक- बाधक
  • सहमत- असहमत
  • सुख- दुख
  • सहयोग- असहयोग
  • सहमति- असहमति
  • समापन- उद्घाटन
  • सर्दी- गर्मी
  • समाजवाद- पूँजीवाद
  • संतुलित- असंतुलित

  • हर्ष- शोक
  • हित- अहित
  • हिंसा- अहिंसा
  • हार- जीत
  • हानि- लाभ

क्ष

  • क्षणिक- शाश्वत

त्र

ज्ञ

  • ज्ञान- अज्ञान


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ

संबंधित लेख