|
|
(3 सदस्यों द्वारा किये गये बीच के 3 अवतरण नहीं दर्शाए गए) |
पंक्ति 1: |
पंक्ति 1: |
− | ;विलोम शब्द (विपरीतार्थक शब्द)
| + | '''विलोम शब्द''' अर्थात '''विपरीतार्थक शब्द''' किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को कहते हैं। दूसरे शब्दो में कहा जाए तो एक-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला'''। |
− | किसी [[शब्द (व्याकरण)|शब्द]] का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं। या एक - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते हैं। अत: विलोम का अर्थ है - '''उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाला''' । | |
| | | |
− | ====वर्णमाला क्रमानुसार विलोम शब्द==== | + | ===उदाहरण=== |
− | {| align=center width=100% cellspacing=0 cellpadding=3> | + | <center> |
| + | {| width="50%" class="bharattable-pink" |
| + | |+विलोम शब्द |
| |- | | |- |
− | | colspan="3"| {{वर्णमाला सूची}}
| + | ! क्र.सं. !! शब्द !! विलोम |
| |- | | |- |
− | | valign="top"| | + | |1. || '''अमृत''' || विष |
− | ===अ===
| + | |- |
− | *'''अमृत'''- विष
| + | |2. || '''आदि''' || अंत |
− | *'''अथ'''- इति
| + | |- |
− | *'''अन्धकार'''- प्रकाश
| + | |3. || '''इच्छा''' || अनिच्छा |
− | *'''अल्पायु'''- दीर्घायु
| + | |- |
− | *'''अनुराग'''- विराग
| + | |4. || '''उत्कर्ष''' || अपकर्ष |
− | *'''अनुज'''- अग्रज
| + | |- |
− | *'''अधिक'''- न्यून
| + | |5. || '''एकता''' || अनेकता |
− | *'''अर्थ'''- अनर्थ
| + | |- |
− | *'''अपेक्षा'''- नगद
| + | |6. || '''औपचारिक''' || अनौपचारिक |
− | *'''अतिवृष्टि'''- अनावृष्टि
| + | |- |
− | *'''अनुपस्थिति'''- उपस्थिति
| + | |7. || '''क्रय''' || विक्रय |
− | *'''अज्ञान'''- ज्ञान
| + | |- |
− | *'''अनुकूल'''- प्रतिकूल
| + | |8. || '''क्रूर''' || दयालु |
− | *'''अभिज्ञ'''- अनभिज्ञ
| + | |- |
− | *'''[[अल्प]]'''- अधिक
| + | |9. || '''खेद''' || प्रसन्नता |
− | *'''अनिवार्य'''- वैकल्पिक
| + | |- |
− | *'''अगम'''- सुगम
| + | |10. || '''गर्म''' || ठंडा |
− | *'''अभिमान'''- नम्रता
| + | |- |
− | *'''अनुग्रह'''- विग्रह
| + | |11. || '''घृणा''' || प्रेम |
− | *'''अपमान'''- सम्मान
| + | |- |
− | *'''अरुचि'''- रुचि
| + | |12. || '''चर''' || अचर |
− | *'''अर्वाचीन'''- प्राचीन
| + | |- |
− | *'''अवनति'''- उन्नति
| + | |13. || '''छोटा''' || बड़ा |
− | *'''अवनी'''- अंबर
| + | |- |
− | *'''अच्छा'''- बुरा
| + | |14. || '''जन्म''' || मृत्यु |
− | *'''अच्छाई'''- बुराई
| + | |- |
− | *'''अमीर'''- ग़रीब
| + | |15. || '''न्याय''' || अन्याय |
− | *'''अंधेरा'''- उजाला
| + | |- |
− | *'''अर्जित'''- अनर्जित
| + | |16. || '''प्यार''' || घृणा |
− | *'''अंत'''- प्रारंभ
| + | |- |
− | *'''अंतिम'''- प्रारंभिक
| + | |17. || '''मूक''' || वाचाल |
− | *'''अनजान'''- जाना-पहचाना
| + | |- |
− |
| + | |18. || '''सहयोग''' || असहयोग |
− | ===आ===
| + | |- |
− | | + | |19. || '''हार''' || जीत |
− | *'''आदि'''- अंत
| + | |- |
− | *'''आगामी'''- गत
| + | |20. || '''हानि''' || लाभ |
− | *'''आग्रह'''- दुराग्रह
| + | |} |
− | *'''आकर्षण'''- विकर्षण
| + | </center> |
− | *'''आदान'''- प्रदान
| |
− | *'''आलस्य'''- स्फूर्ति
| |
− | *'''आदर्श'''- यथार्थ
| |
− | *'''आय'''- व्यय
| |
− | *'''आहार'''- निराहार
| |
− | *'''आविर्भाव'''- तिरोभाव
| |
− | *'''आमिष'''- निरामिष
| |
− | *'''आर्द्र'''- शुष्क
| |
− | *'''आज़ादी'''- ग़ुलामी
| |
− | *'''[[आकाश तत्व|आकाश]]'''- पाताल
| |
− | *'''आशा'''- निराशा
| |
− | *'''आश्रित'''- निराश्रित
| |
− | *'''आरंभ'''- अंत
| |
− | *'''आदर'''- अनादर
| |
− | *'''आलोक'''- अंधकार
| |
− | *'''आयात'''- निर्यात
| |
− | *'''आर्य'''- अनार्य
| |
− | *'''आदि'''- अनादि
| |
− | *'''आस्तिक'''- नास्तिक
| |
− | *'''आस्था'''- अनास्था
| |
− | *'''आवश्यक'''- अनावश्यक
| |
− | *'''आनंद'''- शोक
| |
− | *'''आधुनिक'''- प्राचीन
| |
− | *'''आना'''- जाना
| |
− | *'''आलस्य'''- फुर्ती
| |
− | *'''आध्यात्मिक'''- भौतिक
| |
− | | |
− | ===इ===
| |
− | | |
− | *'''इच्छा'''- अनिच्छा
| |
− | *'''इष्ट'''- अनिष्ट
| |
− | *'''इच्छित'''- अनिच्छित
| |
− | *'''इहलोक'''- परलोक
| |
− | | |
− | ===ई===
| |
− | | |
− | | |
− | ===उ===
| |
− | | |
− | *'''उत्कर्ष'''- अपकर्ष
| |
− | *'''उत्थान'''- पतन
| |
− | *'''उद्यमी'''- आलसी
| |
− | *'''उर्वर'''- ऊसर
| |
− | *'''उधार'''- नगद
| |
− | *'''उपस्थित'''- अनुपस्थित
| |
− | *'''उत्कृष्ट'''- निकृष्ट
| |
− | *'''उत्तम'''- अधम
| |
− | *'''उपजाऊं'''- बंजर
| |
− | *'''उदय'''- अस्त
| |
− | *'''उपकार'''- अपकार
| |
− | *'''उदार'''- अनुदार
| |
− | *'''उत्तीर्ण'''- अनुत्तीर्ण
| |
− | *'''उत्तर'''- दक्षिण
| |
− | *'''ऊंचा'''- नीचा
| |
− | *'''उन्नति'''- अवनति
| |
− | *'''उचित'''- अनुचित
| |
− | *'''उत्तरार्द्ध'''- पूर्वार्द्ध
| |
− | | |
− | ===ए===
| |
− | | |
− | *'''एकता'''- अनेकता
| |
− | *'''एक'''- अनेक
| |
− | | |
− | ===ऐ===
| |
− | | |
− | *'''ऐसा'''- वैसा
| |
− | | |
− | ===ओ===
| |
− | | |
− | | |
− | ===औ===
| |
− | | |
− | *'''औपचारिक'''- अनौपचारिक
| |
− | | |
− | ===ॠ===
| |
− | | |
| | | |
− | ===क===
| + | {{विलोम शब्द}} |
− | | |
− | *'''कृतज्ञ'''- कृतघ्न
| |
− | *'''क्रय'''- विक्रय
| |
− | *'''कमाना'''- खर्च करना
| |
− | *'''क्रूर'''- दयालु
| |
− | *'''कच्चा'''- पक्का
| |
− | *'''कटु'''- मधुर
| |
− | *'''क्रिया'''- प्रतिक्रिया
| |
− | *'''कड़वा'''- मीठा
| |
− | *'''क्रुद्ध'''- शान्त
| |
− | *'''कर्म'''- निष्कर्म
| |
− | *'''कठिनाई'''- सरलता
| |
− | *'''कच्चा माल'''- तैयार माल
| |
− | *'''कभी-कभी'''- अक्सर
| |
− | *'''कठिन'''- सरल
| |
− | *'''केंद्रित'''- विकेंद्रित
| |
− | *'''क़रीबी'''- दूर के
| |
− | *'''कम'''- अघिक
| |
− | | |
− | ===ख===
| |
− | | |
− | *'''खेद'''- प्रसन्नता
| |
− | *'''खिलना'''- मुरझाना
| |
− | *'''खुशी'''- दुख, गम
| |
− | *'''ख़रीददार'''- विक्रेता
| |
− | *'''ख़रीद'''- बिक्री
| |
− | *'''ख़रीदना'''- बेचना
| |
− | | |
− | | valign="top"|
| |
− | ===ग===
| |
− | | |
− | *'''गर्म'''- ठंडा
| |
− | *'''गन्दा'''- साफ़
| |
− | *'''गहरा'''- उथला
| |
− | *'''गुरु'''- लघु
| |
− | *'''ग़रीब'''- अमीर
| |
− | *'''गुण'''- दोष, अवगुण
| |
− | *'''ग़लत'''- सही
| |
− | | |
− | ===घ===
| |
− | | |
− | *'''घृणा'''- प्रेम
| |
− | *'''घात'''- प्रतिघात
| |
− | *'''घर'''- बाहर
| |
− | *'''घाटा'''- फ़ायदा
| |
− | | |
− | ===च===
| |
− | | |
− | *'''चर'''- अचर
| |
− | *'''चौड़ी'''- संकरी, तंग
| |
− | | |
− | ===छ===
| |
− | | |
− | *'''छोटा'''- बड़ा
| |
− | *'''छूत'''- अछूत
| |
− | | |
− | ===ज===
| |
− | | |
− | *'''जन्म'''- मृत्यु
| |
− | *'''जल्दी'''- देरी
| |
− | *'''जीवन'''- मरण
| |
− | *'''जल'''- थल
| |
− | *'''जड़'''- चेतन
| |
− | *'''जंगम'''- स्थावर
| |
− | *'''जटिल'''- सरस
| |
− | ===झ===
| |
− | | |
− | *'''झूठ'''- सच
| |
− | | |
− | ===ट===
| |
− | | |
− | | |
− | ===ठ===
| |
− | | |
− | *'''ठोस'''- तरल
| |
− | | |
− | ===ड===
| |
− | | |
− | *'''डरपोक'''- निड़र
| |
− | | |
− | ===ढ===
| |
− | | |
− | | |
− | ===ण===
| |
− | | |
− | | |
− | ===त===
| |
− | | |
− | *'''तुच्छ'''- महान
| |
− | *'''तकलीफ'''- आराम
| |
− | *'''तपन'''- ठंडक
| |
− | | |
− | ===थ===
| |
− | | |
− | | |
− | ===द===
| |
− | | |
− | *'''दुर्लभ'''- सुलभ
| |
− | *'''दाता'''- याचक
| |
− | *'''दिन'''- रात
| |
− | *'''देव'''- दानव
| |
− | *'''दुराचारी'''- सदाचारी
| |
− | *'''दयालु'''- निर्दयी
| |
− | *'''देशी'''- परदेशी
| |
− | | |
− | ===ध===
| |
− | | |
− | *'''धीरे'''- तेज़
| |
− | *'''धनी'''- ग़रीब, निर्धन
| |
− | *'''धर्म'''- अधर्म
| |
− | *'''धूप'''- छाँव
| |
− | *'''धीर'''- अधीर
| |
− | | |
− | ===न===
| |
− | | |
− | *'''न्याय'''- अन्याय
| |
− | *'''निजी'''- सार्वजनिक
| |
− | *'''नकद'''- उधार
| |
− | *'''नियमित'''- अनियमित
| |
− | *'''निश्चित'''- अनिश्चित
| |
− | *'''निरक्षर'''- साक्षर
| |
− | *'''नूतन'''- पुरातन
| |
− | *'''निंदा'''- स्तुति
| |
− | *'''निर्दोष'''- र्दोष
| |
− | *'''नीचा'''- ऊंचा
| |
− | *'''नकली'''- असली
| |
− | *'''निर्माण'''- विनाश
| |
− | *'''निकट'''- दूर
| |
− | | |
− | ===प===
| |
− | | |
− | *'''प्यार'''- घृणा
| |
− | *''[[प्रत्यक्ष]]'''- परोक्ष
| |
− | *'''पतला'''- मोटा
| |
− | *'''पाप'''- पुण्य
| |
− | *'''पतिव्रता'''- कुलटा
| |
− | *'''प्रलय'''- सृष्टि
| |
− | *'''पवित्र'''- अपवित्र
| |
− | *'''प्रश्न'''- उत्तर
| |
− | *'''पूर्ण'''- अपूर्ण
| |
− | *'''प्रेम'''- घृणा
| |
− | *'''परतंत्र'''- स्वतंत्र
| |
− | *'''प्राचीन'''- नवीन / नया
| |
− | *'''पक्ष'''- निष्पक्ष
| |
− | *'''प्राकृतिक'''- अप्राकृतिक
| |
− | *'''पहाड़'''- मैदान
| |
− | *'''प्रसन्न'''- अप्रसन्न
| |
− | *'''प्रभावित'''- अप्रभावित
| |
− | *'''पोषण'''- कुपोषण
| |
− | *'''परिचित'''- अपरिचित
| |
− | *'''प्रवेश'''- निकास
| |
− | *'''पदोन्नति'''- पदावनति
| |
− | *'''प्रतिकूल'''- अनुकूल
| |
− | *'''प्रारंभ'''- अंत
| |
− | *'''पसंद'''- नापसंद
| |
− | | |
− | ===फ===
| |
− | | |
− | | |
− | ===ब===
| |
− | | |
− | *'''बंधन'''- मुक्ति
| |
− | *'''बुद्धिमता'''- मूर्खता
| |
− | *'''बासी'''- ताजा
| |
− | *'''बाढ़'''- सूखा
| |
− | *'''बुराई'''- भलाई
| |
− | | |
− | ===भ===
| |
− | | |
− | *'''भूलना'''- याद करना
| |
− | *'''भाव'''- अभाव
| |
− | | |
− | ===म===
| |
− | | |
− | *'''मूक'''- वाचाल
| |
− | *'''मितव्यय'''- अपव्यय
| |
− | *'''मोक्ष'''- बंधन
| |
− | *'''मौखिक'''- लिखित
| |
− | *'''मानवता'''- दानवता
| |
− | *'''महात्मा'''- दुरात्मा
| |
− | *'''मान'''- अपमान
| |
− | *'''मधुर'''- कटु
| |
− | *'''मित्र'''- शत्रु
| |
− | *'''मिथ्या'''- सत्य
| |
− | *'''मंगल'''- अमंगल
| |
− | *'''महंगा'''- सस्ता
| |
− | *'''मेहनती'''- आलसी / कामचोर
| |
− | *'''मृत्यु'''- जन्म
| |
− | *'''मंजूर'''- नामंजूर
| |
− | *'''मुमकिन'''- नामुमकिन
| |
− | | |
− | | valign="top"|
| |
− | ===य===
| |
− | | |
− | *'''यश'''- अपयश
| |
− | *'''युद्ध'''- शांति
| |
− | *'''योग्य'''- अयोग्य
| |
− | | |
− | ===र===
| |
− | | |
− | *'''रात'''- दिन
| |
− | *'''रुग्ण'''- स्वस्थ
| |
− | *'''रक्षक'''- भक्षक
| |
− | *'''राग'''- द्वेष
| |
− | *'''रात्रि'''- दिवस
| |
− | *'''राजा'''- रंक
| |
− | *'''रुचि'''- अरुचि
| |
− | *'''रईस'''- ग़रीब
| |
− | *'''रोजगार'''- बेरोजगार
| |
− | | |
− | ===ल===
| |
− | | |
− | *'''लाभ'''- हानि
| |
− | *'''लोकतंत्र'''- राजतंत्र
| |
− | *'''लिखित'''- मौखिक
| |
− | | |
− | ===व===
| |
− | | |
− | *'''व्यवस्था'''- अव्यवस्था
| |
− | *'''व्यावहारिक'''- अव्यावहारिक
| |
− | *'''विधि'''- निषेध
| |
− | *'''विधवा'''- सधवा
| |
− | *'''वरदान'''- अभिशाप
| |
− | *'''विनम्रता'''- घमंड
| |
− | *'''विजय'''- पराजय
| |
− | *'''वसंत'''- पतझर
| |
− | *'''विरोध'''- समर्थन
| |
− | *'''विशुद्ध'''- दूषित
| |
− | *'''विषम'''- सम
| |
− | *'''विद्वान'''- मूर्ख
| |
− | *'''विश्वास'''- अविश्वास
| |
− | *'''विकसित'''- अविकसित
| |
− | *'''विशिष्ट'''- सामान्य / साधारण
| |
− | *'''विश्वनीय'''- अविश्वनीय
| |
− | *'''विस्तृत'''- संक्षिप्त
| |
− | *'''विकास'''- ह्रास
| |
− | | |
− | ===श===
| |
− | | |
− | *'''श्वेत'''- श्याम
| |
− | *'''शयन'''- जागरण
| |
− | *'''शीत'''- उष्ण
| |
− | *'''शुभ'''- अशुभ
| |
− | *'''शुष्क'''- आर्द्र
| |
− | *'''शोर'''- शांन्ति
| |
− | *'''शुक्ल'''- कृष्ण
| |
− | *'''शूर'''- कायर
| |
− | | |
− | ===श्र===
| |
− | | |
− | *'''श्रम'''- विश्राम
| |
− | *'''श्रोता'''- वक्ता
| |
− | | |
− | ===ष===
| |
− | | |
− | | |
− | ===स===
| |
− | | |
− | *'''स्वतंत्र'''- परतंत्र
| |
− | *'''स्वस्थ'''- अस्वस्थ
| |
− | *'''स्वीकृत'''- अस्वीकृत
| |
− | *'''स्वदेश'''- विदेश
| |
− | *'''स्वर्ग'''- नरक
| |
− | *'''स्तुति'''- निंदा
| |
− | *'''स्वाधीन'''- पराधीन
| |
− | *'''स्वतंत्रता'''- दासता
| |
− | *'''स्वीकार'''- अस्वीकार
| |
− | *'''स्थाई'''- अस्थायी
| |
− | *'''सजीव'''- निर्जीव
| |
− | *'''सुगंध'''- दुर्गन्ध
| |
− | *'''संक्षेप'''- विस्तार
| |
− | *'''सरस'''- नीरस
| |
− | *'''सौभाग्य'''- दुर्भाग्य
| |
− | *'''सगुण'''- निर्गुण
| |
− | *'''सक्रिय'''- निष्क्रय
| |
− | *'''सफल'''- असफल
| |
− | *'''सज्जन'''- दुर्जन
| |
− | *'''संतोष'''- असंतोष
| |
− | *'''सुखान्त'''- दुखांत
| |
− | *'''सच'''- झूठ
| |
− | *'''सुन्दर'''- बदसूरत, कुरूप
| |
− | *'''साक्षर'''- निरक्षर
| |
− | *'''साधु'''- असाधु
| |
− | *'''सुपुत्र'''- कुपुत्र
| |
− | *'''सुर'''- असुर
| |
− | *'''सुमति'''- कुमति
| |
− | *'''साकार'''- निराकार
| |
− | *'''सुजन'''- दुर्जन
| |
− | *'''सम्मान'''- अपमान, अनादर
| |
− | *'''सुबह'''- शाम
| |
− | *'''सूर्योदय'''- सूर्यास्त
| |
− | *'''सामान्य'''- विशेष
| |
− | *'''सरकारी'''- गैरसरकारी
| |
− | *'''सुविधा'''- असुविधा
| |
− | *'''सस्ता'''- महंगा
| |
− | *'''सक्षम'''- अक्षम
| |
− | *'''सुरक्षित'''- असुरक्षित
| |
− | *'''संभव'''- असंभव
| |
− | *'''संतुलित'''- असंतुलित
| |
− | *'''संतुलन'''- असंतुलन
| |
− | *'''सावधानी'''- असावधानी
| |
− | *'''सघन'''- विरल
| |
− | *'''सहायक'''- बाधक
| |
− | *'''सहमत'''- असहमत
| |
− | *'''सुख'''- दुख
| |
− | *'''सहयोग'''- असहयोग
| |
− | *'''सहमति'''- असहमति
| |
− | *'''समापन'''- उद्घाटन
| |
− | *'''सर्दी'''- गर्मी
| |
− | *'''समाजवाद'''- पूँजीवाद
| |
− | | |
− | ===ह===
| |
− | | |
− | *'''हर्ष'''- शोक
| |
− | *'''हित'''- अहित
| |
− | *'''हिंसा'''- अहिंसा
| |
− | *'''हार'''- जीत
| |
− | *'''हानि'''- लाभ
| |
− | | |
− | ===क्ष===
| |
− | | |
− | *'''क्षणिक'''- शाश्वत
| |
− | | |
− | ===त्र===
| |
− | | |
− | | |
− | ===ज्ञ===
| |
− | | |
− | *'''ज्ञान'''- अज्ञान
| |
− | | |
− | |}
| |
| | | |
− | {{लेख प्रगति | + | {{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक=प्रारम्भिक2|माध्यमिक=|पूर्णता=|शोध=}} |
− | |आधार= | |
− | |प्रारम्भिक=प्रारम्भिक2 | |
− | |माध्यमिक= | |
− | |पूर्णता= | |
− | |शोध= | |
− | }}
| |
− | {{संदर्भ ग्रंथ}}
| |
| ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== | | ==टीका टिप्पणी और संदर्भ== |
| <references/> | | <references/> |
| ==संबंधित लेख== | | ==संबंधित लेख== |
| {{व्याकरण}}{{हिन्दी भाषा}} | | {{व्याकरण}}{{हिन्दी भाषा}} |
− | [[Category:व्याकरण]] | + | [[Category:व्याकरण]][[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]][[Category:साहित्य कोश]] |
− | [[Category:हिन्दी भाषा]][[Category:भाषा कोश]] | |
− | [[Category:साहित्य कोश]] | |
| __INDEX__ | | __INDEX__ |
| __NOTOC__ | | __NOTOC__ |
| __NOEDITSECTION__ | | __NOEDITSECTION__ |